-Պրն. Ազատեան, Հայաստան եկաք ՌԱԿ ժողովին մասնակցելու: Առաջին նմանատիպ ժողովը չէր, որ կը գումարուէր Հայաստանի մէջ, ի՞նչ ժողով էր այս մէկը, ի՞նչ հարցեր քննարկուեցան:
– Երրորդ եւ վերջինն էր այս մէկը, որ ՌԱԿ Վերականգնումի եւ Միութեան շարժումի ժողովն էր: Առաջին երկուքը (Երեւան-1) եւ (Երեւան-2) նախապատրաստական ժողովներ էին, որոնք գաղափարները աւելի բիւրեղացնելու նպատակ ունէին եւ երրորդը՝ եզրափակիչը գումարեցինք, որպէսզի առաջին երկու ժողովներու հանրագումարը կատարենք եւ գործնականի անցնինք: Մեր բոլոր շրջանակներուն հետ կապուեցանք, եւ պէտք է ըսել, որ հետզհետէ, երբ այս ժողովները հերթականութեամբ տեղի ունեցան, մեր շարժումը ուժ հաւաքեց եւ մեր շրջանակներու մասնակցութիւնը, ձեւով մը աւելի յստակացուց գաղափարները, որ կուսակցութիւնը հայաստանակեդրոն ըլլայ: Հայաստանի մէջ եւս կուսակցութիւնը գոյութիւն ունի քսանհինգ տարիներէ ի վեր, շատ վերիվայրումներ ունեցած է, մանաւանդ աւելի անկում ունեցած է, քան՝ բարձրացում: Առաջին թռիչքով մենք խորհրդարանին մէջ գրեթէ քսաներկու անդամ ունէինք, յետոյ քանդուեցաւ, եւ մեր ունեցած գրասենեակները ֆիզիքապէս կորսնցուցինք եւ բազմաթիւ պատճառներով ներքին տարակարծութիւններ ստեղծուեցան: Առաջինը այն էր, որ կուսակցականութիւնը խորհրդային մշակոյթին մէջ ապրած մարդոց համար տարբեր իմաստ ունի, մեր՝ Սփիւռքի համար՝ աւանդական քաղաքական մտքին համար՝ բոլորովին տարբեր: Այդ բախումէն յառաջացած խնդիրները պատճառ եղան, որ մենք այստեղ բազմաթիւ անկումներ, վերելքներ ունենանք, եւ մարդիկ, որոնք աւելի շահադիտական նպատակներով մօտեցած էին, իւրացումներ կատարեցին, կուսակցութեան ինչքին, դրամին եւ այլն: Բնականաբար այդ ճամբուն վրայ պէտք է կոխկռտէին հաւաքական կառոյցները, հաւաքական խմբաւորումներն ու դժբախտաբար, ասիկա նաեւ իր անդրադարձը ունեցաւ Սփիւռքի վրայ: Ինչպէս նաեւ յաջորդող իշխանութիւնները (թիւրիմացութեամբ կամ դիտումնաւոր կերպով՝ կարելի չէ ըսել) չնպաստեցին կուսակցութեան կայացման, առաջին օրէն արտաքին աշխարհին նկատմամբ խորհրդային նախապաշարումով, հարազատ չընդունեցին դուրսի կուսակցութիւնները (բերանացի չարտայայտուեցան, բայց իրենց միտքին մէջ միշտ կայ (ախպարներու) հանդէպ վերաբերումը նոյնիսկ քաղաքական գունաւորումով բնորոշումով), ոչ միայն մեր կուսակցութեան հանդէպ, ընդհանրապէս աւանդական կուսակցութիւններու հանդէպ իրենց վերաբերումը մեզի համար անհասկնալի էր: Ուրեմն, այս ամէնը՝ թէ’ մտայնութիւններու բախում, թէ’ իշխանութիւններու կողմէ մօտեցում, թէ’ ընդհանուր կուսակցականութեան ըմբռնումի թիւրիմացութիւն, պատճառ եղան, որ կուսակցութիւնը վերիվայրումներ ունենայ:
– Հիմա անցեա՞լ են այդ խնդիրները:
– Այն չափով, որ Սփիւռքը Հայաստանը ճանչցած է եւ Հայաստանը Սփիւռքը ճանչցած է (երկուքն ալ, բնականաբար, անբաւարար մակարդակով), այդ չափով նաեւ մեր կուսակցականութեան ըմբռնումները աւելի տեղ գտած են այստեղ եւ մենք կրցանք տեսնել, որ հոս կառոյց մը ստեղծուեցաւ՝ մամուլ կայ, աշխատողներ կան եւ կարելի էր ատոր յենիլ եւ հայաստանակեդրոն կառոյց մը ստեղծել եւ ստեղծեցինք: Միւս կողմէ, մենք բանակցութիւններու մէջ էինք նաեւ այն մարմիններուն հետ, որոնք մեր աւանդական տիտղոսները իւրացուցած են, բայց խորքին մէջ այդ տիտղոսները չեն արդարացուած օրինական հիմքով, բայց ի վերջոյ, դուրսը կը գործեն կուսակցութեան անունով: Պէտք էր որ լեզու մը գտնէինք եւ բանակցութիւններու սկսանք, եւ այդ բանակցութիւնները առ այսօր ոեւէ եզրակացութեան չեն յանգած: Երանի թէ յանգէին, եւ երբ որ հայաստանակեդրոն կառոյցը ստեղծեցինք, երկու մակարդակով՝ մէյ մը գերագոյն խորհուրդ եւ կեդրոնական վարչութիւն, մենք առաջարկեցինք մեր կողմէ ոչ օրինական նկատուած խմբաւորման, թէ՝ եկէ’ք, ձեզի համար ալ տեղ կայ հաւասար չափով, ինչ որ մենք Սփիւռքի մէջ թիւ կը ներկայացնենք, նոյնքան ձեզի յատկացուցած ենք, բայց ուրիշ միջամտութիւններ եղան եւ իրենք դրական կերպով չընդառաջեցին, մինչեւ հիմա տակաւին տարակարծութիւնները կը շարունակուին:
– Արդեօ՞ք կտրուկ քայլերու պէտք է դիմէք՝ այդ տարակարծութիւններուն վերջ դնելու համար:
– Մենք տասը տարի սպասեցինք, որ միւս խումբը լուրջի առնէ կուսակցութեան այս պառակտումը եւ իսկապէս, կուսակցութեան վարկաբեկումէն դուրս գալու մտահոգութիւնը ցոյց տալ եւ տասը տարի ատիկա չտեսանք մենք, միշտ չկազմակերպուեցանք եւ իրենք այնպէս մը վերաբերեցան, որ իրենց հարցը անհատներու հետ է: Ատիկա իրենց համար ձեռնտու իրավիճակ մըն է: Բայց վերջապէս, մանաւանդ այս երեք հանգրուաններով զարգացումը, որ տեղի ունեցաւ, ամէն մարդ անդրադարձաւ, որ ասիկա անհատներու դժգոհութեան կամ ըմբոստութեան հարց չէ, այլ կուսակցութեան էութեան, ապագային հետ առնչուող մտահոգութիւն մըն է: Երկրորդ, այդ անհատներէն դուրս նաեւ սպասողական վիճակին ալ վերջ դրինք եւ ըսինք՝ շոգեկառքը պիտի քալէ, ան, որ կ’ուզէ, կրնայ շոգեկառքին մէջ մտնել: Հիմա մենք շոգեկառքին մէջ ենք, շոգեկառքին հակակշիռը տակաւին մեր ձեռքն է, կրնանք դանդաղեցնել, կրնանք փոխզիջումներու երթալ, բայց շոգեկառքը պիտի քալէ:
Քսանհինգ տարի ետք ալ բնական չէ այս ամէնը: Սկիզբը երբ գաղափարաբանութիւններու, մշակոյթներու ամբողջ բախումի մը մէջ էինք, երբ Խորհրդային Միութիւնը փլաւ, այն ատեն բնական էր: Բայց հիմա, քսանհինգ տարի վերջ, որ հայութիւնը եղափոխութիւն (evolution) ապրեցաւ Սփիւռքի մէջ ալ, Հայաստանի մէջ ալ, բնական չէ, զիրար պէտք է հասկնայինք: Մենք կտրուկ քայլերու դիմած ենք, կը գնահատեն՝ կը մօտենան, չեն գնահատեր՝ չեն մօտենար:
– Հայաստանակեդրոն ըլլալը կը նշանակէ՞ նաեւ քաղաքական գործընթացներուն մէջ աւելի աշխոյժ ներգրաւում, մասնակցութիւն՝ խորհրդարանական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններու ընտրութիւններուն:
– Այո, այնքանով, որքանով որ մեր ուժերը կը ներեն: Հիմա տեղական ինքնակառավարման մարմիններու ընտրութիւններուն մեր տասնմէկ թեկնածուներէն տասը թեկնածուները յաջողեցան: Ատիկա թերեւս քաղաքականօրէն մեծ նշանակութիւն մը չունի Հայաստանի մէջ, բայց սկիզբ մըն է, որ կուսակցութիւնը սկսած է քաղաքականանալ եւ մեր նպատակն է կուսակցութիւնը քաղաքականացնել:
– Այս ժողովին եւ Հայաստանի ՌԱԿ գործիչներու համախմբման այս օրերուն հանդիպումներ եղա՞ն բարձրաստիճան պաշտօնեաներու հետ:
– Հանդիպումներ չեղան, ես ուրիշ առիթով ալ արտայայտուեցայ, որ թերեւս աւելի լաւ է այս հանգրուանին հանդիպումներ չըլլալը, որովհետեւ նախ իրենք զանազան խնամիական կապերով, դուրսի օլիկարխներու հեղինակութիւնը սիրաշահելու մտահոգութիւններով միւս խմբաւորման ընթացք տուին, խմբաւորում մը, որ ըստ մեզի օրինական հիմք չունի: Մեզի համար ոեւէ մարմինի օրինականութիւնը իր արմատներէն, իր անդամակցութենէն կու գայ եւ ոչ թէ այս կամ այն պետական անձնաւորութեան կամ նախարարութեան շնորհած այցելութենէն կամ նկարներէն… ասոնք ցուցամոլական արարքներ են, որ թերեւս միամիտները կրնան ոգեւորել, բայց խորքին մէջ օրինականութիւն չեն երաշխաւորեր:
– Օփերայի եւ Պալէտի թատրոնին մէջ օրեր առաջ տօնուեցաւ կուսակցութեան 95-ամեակը, որուն ընթացքին դահլիճը լեցուն էր: Ինչպէ՞ս կը գնահատէք այդ հանդիսութիւնը՝ նաեւ մասնակցութեան առումով:
– Այո, փառաւոր կերպով տօնուեցաւ եւ իբրեւ գեղարուեստական ներկայացում իսկապէս տպաւորիչ էր, կուսակցութեան պատգամը տրուեցաւ, շատ արժանաւոր կերպով: Ուրախալի երեւոյթը այն էր, որ մեծ թիւով երիտասարդութիւն ներկայ էր, մենք կրցանք մեր պատգամը հասցնել: Թերեւս այդ հանդիսութեան պետական այրերու բացակայութիւնը կերպով մըն ալ, ինչպէս կ’ըսենք՝ blessing in disguise էր՝ (Չկայ չարիք առանց բարիքի) իմաստով: Դուրսը, դժբախտաբար, այնպիսի հակառակութիւն մը կայ իշխանութեանց նկատմամբ, ըլլայ ասկէ մեկնած հայաստանցիներու, ըլլայ Ամերիկա բնակող հայերու, ըլլայ ֆրանսահայերու կողմէ (որ քիչ մը չափազանցուած է, ես ատիկա ընդունելի չեմ գտներ), եւ ոեւէ խմբաւորում, ոեւէ անհատ որ յարաբերութեան մէջ է իշխանութեանց հետ, կը դիտուի իբրեւ (գրպանի կուսակցութիւն): Հակառակ անոր որ հրաւէրներ առաքուեցան (արարողակարգը պահպանելով), բայց իշխանութեան ներկայացուցիչներու բացարձակ բացակայութիւն արձանագրուեցաւ, որ սպասելի էր եւ որ մեզի համար լաւ վկայութիւն կու տայ դուրսը, որ մենք (գրպանի կուսակցութիւն) չենք: Իրենք թերեւս մեզի պատգամ մը տուին, որ մեզի չեն ընդունիր, բայց ժողովուրդին համար այդ պատգամը աւելի դրական հնչեղութիւն ունի, այն իմաստով, որ մենք իրենց գրպանը չենք:
– Պրն. Ազատեան, լսեցինք, որ յառաջիկային Թէքէեան Միութիւնը ժողով մը պիտի գումարէ: Ի՞նչ նպատակ պիտի ունենայ այդ հաւաքը:
-Պոսթոնի մէջ Թէքէեան Մշակութային Միութեան Կեդրոնական վարչութիւնը իր հաւաքը պիտի ունենայ՝ ուղղակի Կեդրոնական վարչութեան մակարդակով: Տասներեք հոգի ենք, երկու նպատակ ունի մեր յառաջիկայ այդ հաւաքը, որ կարեւոր կը նկատեմ: Առաջինը՝ մեր ունեցած հնարաւորութիւնները լաւագոյնս արժեւորելու համար ծրագիրներ մշակելն է, մինչեւ հիմա այդ հնարաւորութիւնները չունէինք, հետեւաբար պատահական ծրագիրներով՝ մշակութային ծառայութեամբ, մամուլի, գիրքերու հրատարակութիւններու պատահական իրագործումներով բաւարարուած էինք: Հիմա, որ աւելի լայն հնարաւորութիւններ ունինք, պէտք է ամենաետին հնարաւորութիւնը կարենանք առաւելագոյնս արժեւորել: Երկրորդ, նաեւ սերնդափոխութեան հարց մը կայ մեր առջեւ: Ղեկավարութիւնը շատ գիտակից է, որ բնութիւնը իր դերը կը կատարէ, եւ սերնդափոխութիւնը արդէն մեր օրակարգի հարցերէն մէկն է: Եթէ մենք կազմակերպութեան ապագան լուրջ կերպով նկատի կ’առնենք՝ մեր անձերէն վեր դասելով, պէտք է որ այս հանգրուանին այդ սերնդափոխութիւնը ծրագրենք, որպէսզի ան առանց ցնցումներու տեղի ունենայ: Այդ երկու նպատակներն են մեր առջեւը, որոնք պիտի քննարկենք Թէքէեան Միութեան յառաջիկայ ժողովին ընթացքին:
– Կուսակցութիւնները քաղաքական գործունէութիւն կը ծաւալեն, մշակութային միութիւնները կը գործեն իրենց սովորական հունով, բայց հայութեան խնդիրները այսօր կարծես այլ են, ամբողջ հայութեան հայեացքը կարծես ուղղուած է Մերձաւոր Արեւելքի վրայ, ուր հայութեան կարեւորագոյն համայնքներէն մէկը՝ սուրիահայ գաղութը պատերազմական կեանք կ’ապրի: Հայութեան կենաց-մահու, տեղաշարժի, արտագաղթի շատ կենսական հարցեր կան նաեւ Հայաստանի մէջ: Օրակարգի վրա՞յ են այդ հարցերը կուսակցութիւններու՝ մեր մտաւորականութեան համար:
– Օրակարգեր են, բայց մարդիկ իրենց բարոյական օրապահիկը կը շահին հեղինակութիւններ վարկաբեկելով, գանգատելով, քննադատելով: Հիմա աւելի քննադատութիւն կայ, դժգոհութիւն կայ, քան՝ իրագործումներու գոհունակութիւն: Ամէն մարդ անկիւն մը գտած է, ուրկէ հրացանաձգութիւններ կը կատարէ եւ կը կարծէ՝ իր ազգային պարտականութիւնը կատարած է: Հաւաքականութեան ընդհանուր քայքայում, փլուզում (disintegration) մը կայ: Հեղինակութիւններու պակաս կայ: Ամենաբարձր հեղինակութիւններուն ամենաստորին վերաբերումով կը մօտենան, նոյնիսկ եթէ այդ հեղինակութիւնները դրական գործ մը կատարեն, յաջողութեան մը յանգին, կը թերագնահատուին եւ կը վարկաբեկուին: Ատիկա կերպով մը բարդոյթի վերածուած է մեր մէջ, մենք մեզ տանջելու, մենք մեզ խարազանելու վիճակին մէջ ենք: Հարցերը չեն լուծուիր, հարցերը մէջտեղ կը դրուին, ամէն մարդ կը քննադատէ, որ հարցերը լուծող չկայ, բայց քննադատողները իրենք ալ մասնակցութիւն չեն բերեր եւ կը կարծեն, թէ իրենց քննադատութիւնը արդէն ամէնէն մեծ գործն է:
Այս իրականութիւնները կը տեսնեմ, որոնց համար կը տառապիմ, եւ կը մատնանշեմ գրութիւններով, խօսքով:
Հիմա ամէն տագնապ, որ կը ստեղծուի՝ սուրիհայութեան, Հայաստանի հայաթափման առումով, կը շեշտէ մեր անկազմակերպ ըլլալը: Մենք պատրաստ չենք ազգովին հարցեր լուծել: Անձնապէս շատ հարուստ ենք, հաւաքականօրէն՝ շատ աղքատ: Ի՞նչ կը նշանակէ՝ ամբողջ հայութիւնը դրամահաւաքի մարաթոն (teleton) ընէ եւ 11 միլիոն հաւաքէ: Մէկ հոգի միայն կրնայ այդ արժողութեամբ վճարագիր գրել եւ հարցը փակել: Մենք ուրիշ ազգութիւններ օրինակ կը բերենք, մինչ այդ, ուրիշ ազգութիւններ եթէ նման մարաթոն ընեն՝ միլիառներ կը հաւաքեն իրենց հայրենիքին համար:
– Կ’երեւի մարդիկ յոգնեցան նուիրատուութիւններ կատարելէ:
– Չյոգնեցան, կամեցողութիւն չունին, հաւատք չունին: Հաւատքը խախտեցաւ անոնց: Ես մութ ու ցուրտ օրերուն այստեղ էի՝ Հայաստան, ոչ մէկ սնունդ կար, ջերմութիւն չկար, լոյս չկար, մարդիկը հաւատք ունէին: Առասպել մը կայ Մեծն Ալեքսանդրի մասին երբ որ իշխանութեան անցած է, իր ամբողջ ունեցած հարստութիւնը բաժնած է, բայց իր բարեկամները ըսած են՝ ինչպէ՞ս կ’ըլլայ, որ դուն ամբողջ ունեցուածքդ կը բաժնես, ի՞նչ պիտի մնայ քեզի, կ’ըսէ՝ յոյսը: Եւ այդ յոյսով ամբողջ աշխարհը գրաւեց: Մենք այսօր յոյս չունինք, այդ յոյսը մարած է, այդ յոյսը պղտորած է մեր մէջ, որուն հետեւանքով հայրենիքը կը տուժէ, ժողովուրդը կը տուժէ: Այսօր Հայաստանը աւելի բարօր է, կրնանք ընդգծուած կերպով ըսել, որ այսօրուան Հայաստանը աւելի բարօր է, քան՝ այն օրուան, երբ անկախութիւն հռչակեցինք: Բայց ինչո՞ւ ժողովուրդը չի մնար՝ որովհետեւ հաւատք չկայ:
– Ո՞վ պիտի ներշնչէ հաւատքը: Մտաւորականութեան ընելիքը չէ՞ արդեօք: Նոյն այդ անկախութեան տարիներուն ժողովուրդը կը հաւատար մտաւորականութեան եւ կ՞երթար անոր ետեւէն:
– Մտաւորականութիւնը այսօր լուսանցքի վրայ է: Հոս մէկը մտիկ չ’ըներ մտաւորականութեան դժբախտաբար մտաւորականութիւնը կշիռ չունի. ան դարձած է իշխանութեան կամ ընդդիմութեան յարակից տարր (accessoire), իրենք զիրենք չէ, որ կը ղեկավարեն, այլ կը ղեկավարուին մեկնած իրենց շահերէն, իրենց հացէն:
– Լաւատես էք հայութեան խնդիրներուն նկատմամբ:
– Ես բնոյթով շատ լաւատես եմ, բայց ինչպէս Հայաստանի անկախութեան 25-ամեակի առիթով յօդուածիս մէջ գրած եմ՝ մռայլ կանխատեսումներով, փոխանակ առաջ երթալու, անկախութենէն ի վեր դէպի ետեւ գացինք: Անշուշտ, ընդունելի է, պայմաններ կան, մենք աշխարհի ամէնէն լարուած, ջղային կեդրոնին վրայ կը գտնուինք (քաղաքականօրէն) եւ ատիկա իր ներգործութիւնն ու ազդեցութիւնը ունի մեր նպատակներուն, մեր հարցերուն վրայ, բայց ամէն ինչ անոր վերագրելը արդարացում մը չէ: Մենք մեր հաւաքական հաւատքը կորսնցուցած ենք դուրսը եւ ներսը: Իշխանութիւններու հանդէպ հաւատք չկայ, եւ երբ իշխանութիւններու հանդէպ հաւատք չըլլայ, մարդիկը իրենք իրենց պարտականութիւն չեն կատարեր: Եթէ անհատը իր քաղաքացիական պարտականութիւնը չկատարէ, ուրեմն բուրգն ի վեր բարձրանալով, վերէն ալ նոյն անպատասխանատուութեամբ կը վերաբերին հայրենիքին հանդէպ, ժողովուրդին հանդէպ, երկրին ապագային նկատմամբ:
– Անցեալ մեր զրոյցին ընթացքին խօսեցանք հայ իրականութեան մէջ արեւմտահայերէնի նահանջին մասին, բայց այս մէկ տարուան ընթացքին բաւական ձեռնարկներ տեղի ունեցան գրական հայերէնի այդ ճիւղը պահպանելու, յառաջացնելու ուղղութեամբ: Ինչպէ՞ս կը գնահատէք այդ ջանքերը:
– Իսկապէս ողջունելի է այդ քայլը, որովհետեւ ոչ մէկ նախաձեռնութիւն եղած էր այդ անկումին ընթացքը կեցնելու: Եւ շատ ուշ անդրադարձանք, բայց լաւ է, որ անդրադարձանք: Այդ առումով գնահատելի են, (Կիւլպէնկեան) հիմնարկի ջանքերը: Մարդիկ անդրադարձած են, որ շատ թանկագին գանձ մը կորսնցնելու վրայ ենք:
Արեւմտահայերէնը սքանչելի կազմուած, կառոյցով, հարուստ բառամթերքով լեզու մըն է, բայց գործածող չկայ, արեւմտահայերէնը տիրապետողներուն թիւը նուազած է: Այսօր նոյնիսկ խմբագիրներ անթերի արեւմտահայերէն չունին, քերականական եւ այլ սխալներ կ’ընեն, միջակութիւնը ընդունելի չափանիշ մը դարձած է, մասնաւորաբար մամուլի մէջ, երբեմն նաեւ՝ գրականութեան մէջ:
Ինչ որ կար Հայաստանի մէջ, խորհրդային շրջանի լեզուաբանութեան մէջ, արեւմուտքի մէջ անոր համապատասխան կառոյցները չեն եղած եւ մարդիկ, անհատներ, որոնք արեւմտահայերէնին կը տիրապետէին, դասագիրքեր եւ այլ ծրագիրներ կը պատրաստէին, չկան այսօր:
Արեւելահայերէնն ու արեւմտահայերէնը մէկը միւսով պիտի հարստանան: Ինծի համար զարմանալի եւ անլուծելի հարց մըն է, թէ ինչո՞ւ մեր մամուլը, մեր գրողները այդքան դիւրութեամբ կ’որդեգրեն օտար բառերը եւ արեւմտահայերէն բառերը չեն որդեգրեր: Ի՞նչ է այս բարդոյթը: Օտար բառեր որդեգրելը զարգացումի նշա՞ն կը նկատեն, բայց իմ կարծիքով, այդ մէկը տգիտութեան նշան է: Եթէ հայերէն չէք գիտեր, ստեղծեցէ’ք, բայց կան, գոյութիւն ունին այդ բառերը:
Մեր ուժերը բաւարար չեն՝ արեւմտահայերէնը փրկելու: Հայաստանը պէտք է մեզի նեցուկ կանգնի: Եւ այդ իմաստով շատ ցաւալի է, որ խուլ են այստեղ լեզուի զգացողութեան նկատմամբ: Մանաւանդ՝ մամուլը: Խորհրդարանին մէջ լեզուին հանդէպ անարգանք մը կայ, որ շատ վիրաւորական է:
Արեւմտահայերէնը փրկելու ջանքերը ողջունելի են, բայց չեմ գիտեր որքանո՞վ կրնանք առաջքը առնել այդ անկումին եւ ո՞վ է, որ կրնայ, ի՞նչ գիտութեամբ:
