Արմէն Սարգսեան. «…Հայաստանի եւ Սփիւռքի Կարող ոյժերի հետ ջանում եւ ջանալու եմ ձեւաւորել համազգային օրակարգ»
– Որ՞ն է պատճառը, որ Հայաստանը Covid-19-ով վարակուածութեան աւելի շատ դէպքեր ունի, քան Կովկասի իր հարեւան երկրները:
– Ինձ մեծ ցաւ է պատճառում «քորոնա» վիրուսի պատճառով մեր իւրաքանչիւր քաղաքացու կորուստը: Օրէցօր մահերի թիւն աւելանում է, եւ դա շատ անհանգստացնող է: Սահմանափակումների մի փոքր թուլացման դէպքում մարդիկ մտածում են, որ համավարակն այդքան էլ վտանգաւոր չէ: Բոլորին յորդորում եմ լինել ծայրայեղ զգօն: «Քորոնա» վիրուսը դեռ շարունակելու է մեզ հետ լինել:
Ինչ վերաբերում է պայքարին, իւրաքանչիւր երկրում կիրառւում են պայքարի տարբեր մեթոդներ, ուստի հետեւանքները տարբեր են թէ՛ յաջողութիւնների, թէ՛ անյաջողութիւնների տեսանկիւնից:
Գնահատականներ ինչպէս մեր երկրում, այնպէս էլ աշխարհում կը լինեն: Այսօր առաջնայինը պայքարն է մարդկանց կեանքի եւ առողջութեան համար:
Այսօր մեզ համար կարեւորագոյն հարցեր են դառնում Covid-19-ի դէմ պայքարի ռազմավարութեան, ճգնաժամի կառավարման եւ բժշկական անձնակազմի համալրման հարցերը:
Ինչպիսի՞ն կը լինի յետքորոնավիրուսային աշխարհը. ակնյայտ են դրա ինչպէս բարոյական, այնպէս էլ համաշխարհային տնտեսութեան համար օբյեկտիւ բացասական հետեւանքները: Այսօր եւ քորոնավիրուսից յետոյ պէտք է գիտակցենք, որ առողջապահութիւնը եւ առողջութիւնը համաշխարհային մասշտապով եւ նաեւ Հայաստանում դառնում են առաջնահերթ:
Համավարակներ կրկին կը լինեն, հնարաւոր է` այլ ձեւով եւ անուանմամբ: Եթէ մենք պետական կառոյցների, հասարակութեան, գիտական հանրութեան, գործարար մակարդակներով պատրաստ չլինենք, ապա այդ անգամ արդէն ոչ միայն աւելի շատ կեանքեր կը կորցնենք, ոչ միայն աւելի մեծ տնտեսական կորուստներ կ’ունենանք, այլեւ չենք կարողանայ հասկանալ, թէ դէպի ուր ենք գնում:
– Ին՞չ կարող է անել Հայաստանը դիմագրաւելու համար համավարակի պատճառով տուրիզմի, միջազգային առեւտուրի եւ այլ ոլորտներում իր կրելիք նիւթական հաւանական կորուստները:
– Այդ առումով նախագահականի կողմից քայլեր են արուել դեռեւս անցեալ տարի, երբ 2019թ. Նոյեմբերին Մ.Ա.Կ.-ի Առեւտուրի եւ զարգացման համաժողովը (UNCTAD) հրապարակեց իմ խնդրանքով պատրաստած` Հայաստանի ներդրումային քաղաքականութեան զեկոյցը (IPR): Զեկոյցը մատնանշում է տնտեսութեան արտահանման ենթակայ եւ խոստումնալից մի քանի ճիւղ, որոնք յաջորդ 10-20 տարիների ընթացքում կարող են ապահովել միլիարդաւոր դոլարի ներդրումներ: Զեկոյցը նաեւ ներկայացնում է առաջարկութիւններ, որոնք միտուած են վերացնելու այդ ճիւղերում ներդրումները խոչընդոտող հիմնական գործօնները: Սա երկարաժամկէտ ռազմավարութիւն է, որն ուղղուած է ինչպէս արտաքին, այնպէս էլ ներքին ներդրումները խթանելուն եւ դրանցից շահոյթներ ստանալուն:
Հետամուտ լինելով Ներդրումային քաղաքականութեան զեկոյցի դրոյթներին եւ հիմնուելով տեղեկութիւնների եւ վերլուծութեան վրայ, նշուած զեկոյցում UNCTAD-ը եւ ՀՀ Նախագահի աշխատակազմը հանդէս են գալիս նկատառումներով եւ առաջարկներով, որոնք կը ծառայեն ռազմավարական մօտեցման կողմնորոշիչ ցուցիչներ` կիրառելու ներդրումային քաղաքականութեան գործիքներ` COVID-19-ի ճգնաժամով պայմանաւորուած որոշ սպառնալիքներ չէզոքացնելու համար: Առաջնային քայլերը կենտրոնանում են այն գործիքակազմի վրայ, որը Հայաստանը կարող է կիրառել` արագ մեղմելու ճգնաժամի ազդեցութիւնը ներդրումների ներհոսքի եւ տնտեսութեան վրայ:
Այդ նպատակով առաջարկում ենք իրականացնել նաեւ նոր գործողութիւններ. ստեղծել մի կառոյց` Ներդրողի արագ արձագանգման աշխատանքային խումբ (QIRT) պայմանական անունով, որը կոչուած է լինելու համալրել կառավարութեան որդեգրած բիզնէսին անյապաղ աջակցելու միջոցառումների շարքը: Այդ կառոյցի հիմնական գործառոյթներն են լինելու ներդրումների պաշտպանութիւնը, աջակցութիւն վերաներդրողներին եւ արդէն իսկ առկայ ներդրողների/ներդրումների վերակողմնորոշումը, ներդրողների ռազմավարական թիրախաւորումը եւ ռազմավարական գործընկերութիւնը: Այսինքն` մի կողմից լինելու է մի կառոյց, որը դասական ընթացակարգերով կը խթանի ներդրումները երկրում, աշխարհին կը գովազդի Հայաստանը, միւս կողմից` այդ կառոյցը հայկական սկսնակ ընկերութիւններին պէտք է օգնի: Ամբողջ աշխարհը նաեւ այդ կազմակերպութեան ջանքերի միջոցով պէտք է ծանօթանայ Հայաստանին:
Մենք ունենք շատ մեծ գիւղատնտեսական հնարաւորութիւն, որը չենք օգտագործում: Խօսքն այն մասին չէ, թէ մենք ինչքան ունենք, խօսքն այն մասին է, թէ մենք ինչքան ենք արտադրում: Որպէս առաջնահերթութիւն դիտարկելով երկրի պարէնային անվտանգութեան խնդիրը` այդ համատեքստում շատ էական եմ համարում Հայաստանը պարէնի անվտանգութեան ոլորտում տարածաշրջանային հանգոյց դարձնելու գաղափարը եւ այդ ուղղութեամբ մի շարք երկրների ղեկավարների եւ մասնագիտացած միջազգային կազմակերպութիւնների հետ իմ շարունակական քննարկումները:
Կրկնեմ ` Հայաստանում պէտք է ամէն բան զարգացնել` գիւղատնտեսութիւնից մինչեւ ժամանակակից տեխնոլոգիաներ: Օրինակ, քորոնավիրուսից յետոյ պէտք է աւելի ջանասիրաբար աշխատել ելեկտրոնային կառավարման (eGovernment), ելեկտրոնային առողջապահութեան (eH) եւ ելեկտրոնային ուսուցման (EdTech) ներդրման ոլորտներում: Այն երկրները, որոնք յաջողութեամբ կարողացել են խթանել, կիրառել, ներդնել այս գործիքները, շատ աւելի ուժեղ եւ դիմադրող են:
«Քորոնա» վիրուսից յետոյ մտադիր եմ վերադառնալ ATOM նախագահական նախաձեռնութեանը, որը միտուած է միջազգային կազմակերպութիւններ Հայաստան բերելուն, արհեստական բանականութեան զարգացման նպատակով լապորաթորիաներ ստեղծելուն, քանի որ դա ապագայի հիմնարար գործիքն է սննդի արտադրութեան, գիւղատնտեսութեան, միջպետական յարաբերութիւնների, «քորոնա» վիրուսի դէմ պայքարի, կենսաբանական տեխնոլոգիաների զարգացման, առողջապահութեան եւ այլ ոլորտներում: Աշխարհը գնում է դէպի նոր ելեկտրոնային բանկային համակարգ եւ ելեկտրոնային սպասարկում: Հետեւաբար, անհրաժեշտ են լինելու բազմաթիւ գործիքներ, որպէսզի այդ համակարգերը լինեն արդիւնաւէտ:
– Ինչպէ՞ս կարելի է չափաւորել (զսպել) Հայաստանում ներկայիս տիրող ծայրայեղ եւ վտանգաւոր ներքաղաքական բեւեռացումը:
– Այսօր առհասարակ աշխարհում խախտուել են դասական քաղաքական վարքագիծը, իշխանութիւն-ընդդիմութիւն պայքարի տրամաբանութիւնն ու ձեւերը: Նայէք ձեր շուրջը, ամէնուրեք նոյն պատկերն է: Բեւեռացումը հետեւանք է նաեւ մարդկանց մտքերի եւ վարքագծի վրայ վիրտուալ աշխարհի ազդեցութեան:
Այսօր վիրտուալ աշխարհը, սոցցանցերը հեղեղուած են ատելութեամբ, հայհոյանքներով, բռնութեան կոչերով, եւ չկայ օրէնք կամ նորմ, որ կարողանայ զսպել դրանք: Վիրտուալ աշխարհը դառնում է աւելի իրական, քան իրական աշխարհը: Ոչ միայն մեզ մօտ, այլեւ ամէնուր այն ձեւաւորում է հանրային կարծիք եւ ազդում իշխանութիւնների եւ ընդդիմութեան վարքագծի ու որոշումների վրայ:
Այս պայմաններում քաղաքական ուժերը պարտաւոր են չափազանց պատասխանատու լինել սեփական վարքի, խօսքի եւ գործի մէջ, թոյլ չտալու համար ներքաղաքական վիճակի ծայրայեղ սրացում եւ տեղ թողնելու համար երկխօսութեանը: Մեր երկրի եւ ժողովրդի շահերը պահանջում են դա:
– Սովետական շրջանում մտաւորականութեան ձայնը աւելի էր հնչում եւ լսւում, քան այժմ` անկախութեան եւ ազատութիւնների պայմաններում: Ինչո՞ւ:
– Գիտէք, հասարակարգ է փոխուել, աշխարհն է փոխուել: Մենք ապրում ենք բոլորովին այլ իրականութեան մէջ: Խորհրդային շրջանում կար արտօնեալ մտաւորականութիւն` որի ձայնը լսելի էր: Սակայն ոչ բոլորը եւ ոչ ամէն ինչի մասին կարող էին խօսել: Ասւում էր այն, ինչ համապատասխանում էր իշխող գաղափարախօսութեանը եւ Քաղբիւրոյի քաղաքականութեանը: Արտայայտութեան կամ մամուլի միջոցներն էլ միայն պետական էին:
Այսօր ամէն ինչ փոխուել է, դրա հետ միասին նաեւ «մտաւորական» հասկացութիւնը: Հիմա ամէն ոք ամէն ինչի մասին եւ ուր ասես կարող է խօսել: Մի կողմից դա լաւ է, միւս կողմից` շատախօսութիւնը երբեմն բերում է խօսքի արժեզրկման:
Բայց դա չի նշանակում, թէ հասարակութիւնն այսօր կարիք չունի լուրջ եւ մասնագիտական խօսքի: Ընդհակառակը` աշխարհը կառավարում է միտքը եւ խօսքը: Այսօր աշխարհի լուրջ եւ հեղինակաւոր ուղեղային կենտրոնները, մտածողները, քաղաքագէտները, տնտեսագէտները, փիլիսոփաները եւ այլք մեծ ազդեցութիւն ունեն համաշխարհային զարգացումների վրայ: Ցանկալի կը լինէր, որ նրանցից ոմանք հրաւիրուէին Հայաստան, նրանց գործերը թարգմանուէին եւ ներկայացուէին Հայաստանում, որը կը նպաստէր մեզ մօտ նոյնպէս մտքի զարգացմանը եւ խօսքի արժէքի մեծացմանը: Հէնց այդ նպատակն էր հետապնդում 2019թ. Յունիսին «Մտքերի գագաթաժողովի» անցկացումը Հայաստանում, որը մենք պատրաստւում ենք դարձնել ամէնամեայ, եւ որի 2-րդ թողարկումը, հակառակ «քորոնա» վիրուսի, ծրագրում ենք անցկացնել այս տարի Հոկտեմբերի 10-ին, Աշխարհաքաղաքականութիւնը եւ արհեստական բանականութիւնը թեմաներով:
– 2015 թ. ընդունուած ՀՀ նոր կամ նորացուած Սահմանադրութիւնը, որը նախկին նախագահը ձեւել-կարել էր տուել իր հագին, այժմ սուր բեւեռացումների եւ քորոնաքաղաքական պայմաններում աւելի ցցուն երեւան է հանում իր անհամապատասխանութիւնը ներկայ պահանջներին` պետական իշխանական թեւերի միջեւ հակակշիռների խախտման, այդ թւում` նախագահի իրաւասութիւնների սահմանափակման տեսակէտից: -ինչպէ՞ս էք գնահատում այս իրողութիւնը, ինչպէ՞ս կարելի է դուրս գալ այս վիճակից:
– Սահմանադրութիւնը խորհրդարանական հանրապետութիւնում նախագահի` որպէս պետութեան գլխի համար գործադիր իշխանութեան ինչ-որ լծակներ չի ենթադրում:
Իմ խնդիրը, որպէս կեանքի երկար ճանապարհ անցած նախագահ, համակարգային խնդիրներին լուծումներ գտնելն է, ինչպէս նաեւ ազգի եւ պետականութեան ամբողջականութեան ջատագով լինելը: Հէնց դրանում եմ տեսնում նախագահի ինստիտուտի հիմնական գործառոյթը:
Անկախ նրանից, թէ տուեալ պաշտօնն ինչ նկարագրութիւն ունի, պաշտօնը զբաղեցնող անհատն է ձեւաւորում արդիւնքը: Ես փորձում եմ Հանրապետութեան նախագահի գործունէութեան մէջ դնել այն իմաստը, որը կարծում եմ ճիշդ է եւ օգտակար:
Կարող ես ունենալ աշխարհի ամենամեծ պատասխանատուութիւնը, բոլոր մեծ հնարաւորութիւնները, բայց ոչինչ չանել: Եւ հակառակը` ունենալ մէկը եւ այն օգտագործել: Պէտք չէ մտածել, թէ ինչ լծակ, գործիք ունես, կարեւորը` հասնես նպատակին:
Յոյս ունեմ նաեւ, որ տարբեր հարցերի շուրջ հանրային քննարկումներն ու բանավէճերը կը յանգեցնեն հանրօգուտ, համազգային շահերին համահունչ արդիւնքի, որոնց շարքում` ժամանակի ընթացքում Սահմանադրութեան մէջ ի յայտ եկած բացերի վերացումը, մասնաւորապէս զսպումների ու հակակշիռների մեխանիզմների ներդրումը:
– Սփիւռքեան տեսանկիւնից կարծիք կայ, որ ՀՀ իշխանութիւնները լրիւ չեն օգտագործում Սփիւռքի ներուժը: Միւս կողմից` Սփիւռքի ձայնը ներհայաստանեան եւ համահայկական հարթակներում լսելի չէ, չկայ պետական օրինական-պաշտօնական որեւէ հարթակ, որտեղից լսելի դառնայ Սփիւռքի տեսակէտը Հայաստանի ազգային հարցերում: Որ՞ն է ձեր կարծիքը, ինչպէ՞ս կարելի է լուծել այս հարցը:
– Հարցադրումն առաւել քան արդիական է: Նոր ժամանակները եւ Հայաստանի ու հայ ժողովրդի առջեւ կանգնած մարտահրաւէրները պահանջում են ազգային բոլոր միջոցները միատեղում, համախմբուածութիւն եւ մասնութիւն: Այստեղ երկուստեք անելիքներ շատ կան, բայց, որպէս պետութիւն, Հայաստանն իր վրայ պէտք է վերցնի նախաձեռնութիւնը: Աշխարհում հայերը յայտնի են որպէս«կազմակերպուած եւ ազդեցիկ Սփիւռք ունեցող ազգ»: Մեզ միաւորում են մեր ընդհանուր ազգային արժէքները եւ իղձերը: Դա մեր առաւելութիւններից մէկն է, կարեւոր ռեսուրս Հայաստանի զարգացման եւ համահայկական շահերի առաջմղման առումով:
Հայերն իրենց բնակութեան երկրի օրինակելի, յարգուած եւ յաջողակ քաղաքացիներ են: Հաշուի առնելով մեր աշխարհաքաղաքական դիրքը` Սփիւռքը Հայաստանը եւ աշխարհը կապող օղակ եւ կամուրջ է: Արտերկրում 4-5 անգամ աւելի շատ հայեր են ապրում, քան Հայաստանում: Կարծում եմ, որ սփիւռքահայերի ներուժը, յատկապէս նրանց գիտելիքներն ու փորձն առաւել արդիւնաւէտ օգտագործելու համար անհրաժեշտ է ինստիտուցիոնալ մօտեցում ունենալ` օրէնսդրական եւ գործնական միջոցառումների համադրմամբ, որոնք ուղղուած կը լինեն նրանց մասնակցութեան ընդլայնմանը հասարակական, քաղաքական կեանքում եւ, յատկապէս` երկրի գիտական, մշակութային եւ տնտեսական զարգացման մէջ:
Ցաւօք, տարբեր օբյեկտիւ եւ սուբյեկտիւ պատճառներով մեզ դեռեւս չի յաջողուել գտնել անհրաժեշտ ժամանակակից մոդել` սփիւռքի հետ համակարգային երկարաժամկէտ ռազմավարական յարաբերութիւնների հաստատման համար:
– Դուք Ձեր մտքում պատկերացնու՞մ էք այդպիսի մի կառոյց:
– Դեռեւս իմ վարչապետութեան օրօք, քսանչորս տարի առաջ, ես նախատեսում էի ստեղծել «Ազգային Գործերի Գործակալութիւն», գործնական մի մարմին, որ կազմուած կը լինէր Հայաստանի եւ Սփիւռքի կարող մասնագէտներից (փոխարէն կամ զուգահեռ Սփիւռքի նախարարութեան, որը պետական մարմին է եւ ներկայացնում է միայն մի կողմին): Անկախ գործակալութիւնը թոյլ կը տար ձեւաւորել համատեղ օրակարգ ըստ առաջնահերթութիւնների` քաղաքական, տնտեսական, մշակոյթի, գիտակրթական, հայապահպանութեան, հայրենադարձութեան եւ այլն: Այդ մարմինը համազգային կառոյցներին զուգահեռ կարող է դառնալ միջնորդ կամ կամուրջ պետութեան եւ սփիւռքան կառոյցների եւ անհատների միջեւ: Խօսքը յատկապէս անհատների մասին է, որոնց 80-90 տոկոսը մաս չի կազմում Սփիւռքի աւանդական կառոյցներին:
Հայկական սփիւռքն անսպառ ներուժ է, հզօր ոյժի խտացում: Եթէ մենք կարողանանք ուժեղ պետութեան միջոցով հասնել համաշխարհային ազգի ցանցային մոդելի ստեղծմանը, ապա վստահաբար կ’իրագործենք մեր ազգային իղձերը: Կարծում եմ, որ Հայաստան-սփիւռք այդ տիպի համագործակցութիւնը կարող է աշխարհին նոյնպէս շատ բան տալ:
– Մեծարգոյ Պրն. Նախագահ, տպաւորութիւնն այն է, որ Ձեր նկատմամբ, որպէս ՀՀ Նախագահի, իշխանական եւ պաշտօնական լրատուամիջոցներն ունեն` եթէ չասենք վերապահ, ապա` «սառը» կեցուածք, իսկ ընդդիմադիր լրատուամիջոցները` դժգոհ ու քննադատական վերաբերմունք: Ըստ Ձեզ, ո՞րն է պատճառը դրա` յուսախաբութի՞ւնը, թիւրըմբռնո՞ւմը, թէ՞…
– Հարցն աւելի խորքային է, որը լայն առումով առնչւում է ժամանակակից ժողովրդավարական հասարակութեան մէջ մամուլի դերին: «Չորրորդ իշխանութիւնը» առողջ եւ զարգացած հասարակութեան համար կարեւոր, առաջնային օղակ է, առաջընթացի պայման: Վերջին երեք տասնամեակի փորձը ցոյց է տուել, որ մամուլն ինքնիրեն` միայն «ազատ շուկայական» կանոններով չի կարող լիովին կայանալ: Պետութիւնը, քաղաքական ուժերը, տնտեսվարողները եւ հասարակութիւնն ինքը պէտք է շահագրգռուած լինեն իրական ազատ եւ անկախ մամուլ ունենալու հարցում: Ինչպէ՞ս, դա խօսակցութեան երկար նիւթ է: Սկզբի համար կարեւորը պետութեան կողմից հարցի ձեւակերպումը եւ դրա անհրաժեշտութեան գիտակցումն է: Փրօֆէսիոնալ, անաչառ մամուլի կայացումը թէ ներքին, թէ արտաքին առումով ես համարում եմ ազգային անվտանգութեան խնդիր:
Ինչ վերաբերում է ինձ, ապա ես գործում եմ նախագահի սահմանադրական լիազօրութիւնների շրջանակներում եւ չեմ պատրաստւում դրանք խախտել ներքաղաքական կեանքում որեւէ մէկին կամ որեւէ խմբի դուր գալու համար: Ես համոզուած եմ, որ նախագահի ինստիտուտը պէտք է դուրս լինի քաղաքական բանավէճերից, որպէսզի կարողանայ կատարել իր հաւասարակշռող եւ ազգային միասնականութեանն աջակցող դերը:
Ես հասկանում եմ, որ սպասումները նախագահից` որպէս պետութեան գլուխ, մեծ են, սակայն, հաշուի առնելով, թէ սահմանադրութեամբ ինչպիսի սահմանափակ եւ կոնկրէտ լիազօրութիւններ են վերապահուած Հանրապետութեան նախագահին, այդ ակնկալիքներն յաճախ իրատեսական չեն:
Անշուշտ, որպէս քաղաքացի եւ անհատ, ես ունեմ իմ կարծիքը երկրում տեղի ունեցող իրադարձութիւնների կամ երեւոյթների վերաբերեալ:
– Ին՞չ կարծիքի էք Մարտի 1-ի դատավարութեան մասին, որտեղ լուրջ մեղադրանքներ են առաջադրուած նախկին բարձրաստիճան պաշտօնեաներին, որոնց հետ աշխատել էք:
– Ես չափազանց ոչ ճիշդ եմ համարում գնահատականներ տալը` միջամտելով իշխանութեան այլ մարմինների, ներառեալ` դատական համակարգի իրաւասութիւններին:
Ես շարունակում եմ հետեւել տուեալ իրավիճակին` թէ՛ որպէս քաղաքացի, թէ՛ որպէս պետութեան գլուխ եւ վստահ եմ, որ արդարութիւնը կը յաղթի:
– Ին՞չ հեռանկարներ էք տեսնում Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտութեան կարգաւորման հարցում (այս առումով որքա՞ն լուրջ պէտք է ընդունել Ատրպէյճանի տարածքային պահանջներ ներկայացնելը նոյնինքն Հայաստանի Հանրապետութեան նկատմամբ, անգամ նախագահ Ալիեւի մակարդակով):
Որ՞ն է, ըստ Ձեզ, Արցախի ապագան եւ ի՞նչ անելիք ունենք մենք բոլորս այդ ապագայի կերտման գործում:
– Հանրային ուշադրութիւնը գերսեւեռուած է Ղարաբաղի հարցի վրայ: Դա հասկանալի է, հարցը կենսական է ոչ միայն Հայաստանի եւ Արցախի համար, այլեւ դուրս է գալիս Հայաստանի սահմաններից եւ ծայրաստիճան զգայուն է ամբողջ աշխարհի հայութեան համար, որն ունի յստակ լսելի ձայն եւ ազդեցութիւն:
Կարգաւորման խնդրով զբաղւում է կառավարութիւնը, ուստի ես չէի ցանկանայ կանգ առնել հարցի բանակցային կողմի վրայ, որը գտնւում է վարչապետի եւ արտաքին գործերի նախարարութեան իրաւասութեան շրջանակում:
Մենք համոզուած ենք, որ Ռուսաստանի, Ֆրանսայի եւ Միացեալ Նահանգների համանախագահութեամբ ԵԱՀԿ Մինսքի խմբի շրջանակում խաղաղ բանակցութիւնները այլընտրանք չունեն:
Սակայն, չնայած մեր խաղաղ մտադրութիւններին, մենք պատրաստ ենք եւ կը պաշտպանենք Արցախի ժողովրդի իրաւունքներն ու անվտանգութիւնը Ատրպէյճանի կողմից ռազմական ուժի կիրառման փորձի դէպքում: Հայաստանի Հանրապետութիւնը հակամարտութեան խաղաղ կարգաւորման եւ Արցախի Հանրապետութեան անվտանգութեան ու նրա քաղաքացիների իրաւունքների պաշտպանութեան գլխաւոր երաշխաւորն է:
Խնդրի լուծման համար ուժի կիրառման սպառնալիքն ու ռազմական սցենարը բացարձակապէս անընդունելի են եւ պէտք է խստօրէն դատապարտուեն միջազգային հանրութեան կողմից:
Մեզ համար գերակայութիւն է Ղարաբաղեան հարցի արդարացի կարգաւորման խնդիրը` միջազգային իրաւունքի նորմերի եւ սկզբունքների հիման վրայ, կայուն խաղաղութեան հաստատումը, հայ ժողովրդի անվտանգութիւնը եւ Արցախի ժողովրդի իրացրած ինքնորոշման իրաւունքի ամրապնդումը:
Մինչ այդ կայ նաեւ հարցի միւս կողմը, ոչ պակաս էական: Դա Արցախի Հանրապետութեան զարգացումն է բոլոր առումներով` առաջին հերթին տնտեսական եւ ժողովրդագրական: Արցախն ունի աւելի քան բաւարար ռեսուրսներ զգալիօրէն մեծացնելու իր մարդկային կապիտալը եւ աւելի զարգանալու: Ահա այս ուղղութեամբ պէտք է արուեն անյետաձգելի եւ գործնական քայլեր: Ահա այստեղ են անհրաժեշտ համահայկական ներդրումներ` եւ՛ նիւթական ու ֆինանսական, եւ՛ մտքի ու ծրագրերի:
Ես յաճախ եմ այցելում Արցախ եւ ամէն անգամ հիացմունքի հետ միասին ցաւով նկատում, որ մենակ ենք թողնում արցախցուն իր ամենօրեայ հոգսերի եւ խնդիրների հետ: Մինչդեռ պատկերացրէք, թէ ինչքան եկամուտ կը բերէր Արցախին սոսկ տուրիզմը, խօսքս առայժմ միայն ներքին տուրիզմի մասին է` Հայաստանից:
– Ին՞չ կասէիք հայ-ռուսական յարաբերութիւնների մասին շրջանային եւ միջազգային ներկայ բարդ իրողութիւնների պայմաններում: Ո՞ր ուղղութիւններն են առաջնահերթ, ո՞ր ոլորտներում փոխգործակցութեան խորացման կարիք կայ:
– Ռուսաստանը Հայաստանի ռազմավարական գործընկերն է եւ դաշնակիցը: Մեզ կապում են համատեղ փորձութիւններով եւ յաջողութիւններով ամրապնդուած բազմադարեայ յարաբերութիւնները, ինչպէս նաեւ բարդ իրավիճակներում միմեանց աջակցելու բնական ցանկութիւնը: Այդ իսկ պատճառով այդ յարաբերութիւններն այսօր վերածուել են անխախտ բարեկամութեան:
Ռուսաստանի հետ յարաբերութիւններում հայկական պետականութիւնն ունի նուազագոյն եւ առաւելագոյն հիմնարար խնդիրներ:
Նուազագոյն խնդիրն է պահպանել ռազմավարական երկխօսութեան նախկին մակարդակը, որը հիմնուած է խորը պատմական եւ արժէքային կապերի վրայ: Մենք պէտք է գնահատենք մեր համատեղ ժառանգութիւնը եւ այս կամ այն քաղաքականութիւնն իրականացնելիս ուղղորդուենք հէնց դրանով: Այդ դէպքում մենք զերծ կը մնանք լուրջ սխալներից:
Առաւելագոյն խնդիրն է մեր փոխյարաբերութիւնները հասցնել նոր մակարդակի, բացայայտել «անձեռնմխելի մնացած» ոլորտները եւ ստեղծել նոր հնարաւորութիւններ: Մեր փիլիսոփայութիւնը պէտք է բխի երկկողմ եւ բազմակողմ յարաբերութիւններում ՙմիմեանց ուժեղացնելու՚ բանաձեւից` տարածաշրջանային եւ համաշխարհային ձեւաչափերով: Շատ բան կախուած է նրանից, թէ ինչպէս ենք գործնականում ցուցադրելու մեր ռազմավարական դաշինքը` անկախ առանձին խնդիրներից:
Ես կարծում եմ, որ երկկողմ յարաբերութիւնները նաեւ կարող են կարեւոր գործօն դառնալ մեր երկրների բազմակողմանի կապերում: Հայաստանը կարող է ծառայել կամուրջ տարբեր ինտէգրացիոն նախագծերի եւ տարածաշրջանների միջեւ, ինչպիսիք են` ԵԱՏՄ-ն եւ ԵՄ-ն:
Կայ մի կարեւոր բառ` ՎՍՏԱՀՈՒԹԻՒՆ: Մեր երկրների միջեւ վստահութեան բարձր մակարդակը պէտք է լինի ամէն մի իրավիճակի կառավարման հիմքում:
– Այս տարի լրանում է Սեւրի պայմանագրի 100-ամեակը, միւս տարի` Մոսկուայի եւ Կարսի պայմանագրերինը, որոնք ճակատագրական էին եւ շարունակում են այդպիսին լինել Հայաստանի եւ հայ ժողովրդի համար:
– Խօսքը վերեւում հէնց դրա մասին էր: Եթէ Սեւրի պայմանագիրը հնարաւորութիւն էր տալիս ստեղծելու կենսունակ հայկական պետութիւն իր բնական սահմաններում, Մոսկուայի եւ Կարսի պայմանագրերը ծայրագոյնս անտեսեցին հայ ժողովրդի շահերը եւ խոցելի դարձրին երկիրը:
Ուստի Հայաստանն իր այսօրուայ խնդիրներով ուղիղ հետեւանքն է Հայոց Ցեղասպանութեան եւ դրան յաջորդած պայմանագրերի: Աշխարհաքաղաքական առումով այն շատ բարդ վիճակ է ստեղծել մեր տարածաշրջանում, որը մէկէն բացայայտըւեց Խ. Միութեան փլուզումից յետոյ: Թուրքիայի հետ մեր յարաբերութիւնների բարդութիւնը բխում է դրանից: Ցեղասպանութեան հարցում Անգարան վարում է ժխտողականութեան քաղաքականութիւն, իսկ Արցախի հարցում կանգնած է Ատրպէյճանի թիկունքին եւ նաեւ այդ պատրուակով փակ է պահում Հայաստանի հետ սահմանը: Դա Հայաստանի եւ հայ ժողովրդի անվտանգութեան հարց է:
– Պարոն նախագահ, կրկին սահմանադրական լիազօրութիւնների մասին, այս անգամ այլ տեսանկիւնից: Որքան էլ պարադոքսալ թուի, գործող Սահմանադրութիւնը Հանրապետութեան նախագահին գործնականում հնարաւորութիւն է տալիս աշխարհում հանդէս գալ որպէս համայն հայութեան շահերի ներկայացուցիչ եւ առաջնորդ: Ըստ Սահմանադրութեան, Նախագահը պետութեան գլուխն է, հետեւում է Սահմանադրութեան պահպանմանը, իր լիազօրութիւններն իրականացնելիս անաչառ է եւ առաջնորդւում է բացառապէս համապետական եւ համազգային շահերով, երդւում է իր «ողջ ուժը ներդնել ազգային միասնութեան ամրապնդման գործում»:
Հաշուի առնելով Ձեր փորձը, գիտելիքները եւ անցած ուղին` Դուք առաւելագոյնս համապատասխանում էք այդ դերին: Ինչպէ՞ս էք պատրաստւում կեանքում իրագործել այդ բարձր առաքելութիւնը ի շահ մեր Հայրենիքի եւ ժողովրդի:
– Ինչպէս ասացի, առաջին հերթին ես քայլեր եմ անում կայացնելու եւ ուժեղացնելու նախագահի ինստիտուտը, որը խորհրդարանական կառավարման համակարգի անցնելուց յետոյ փաստօրէն պէտք է վերակառուցել այնպէս, որ, անկախ անձերից, կարողանայ ապահովել պետութեան կայունութիւնը եւ ներքին հաւասարակշռութիւնը, մեր ժողովրդի միասնականութիւնը:
Միւս կողմից, մենք պատմական այնպիսի ժառանգութիւն ենք ստացել, որ իւրաքանչիւր հայ քաղաքական ղեկավարի եւ գործչի պարտադրում է իր գործն ընկալել որպէս առաքելութիւն:
Առանց այդ գիտակցութեան, առանց այդ պատմական ժառանգութեան խոր վերլուծութեան եւ դրանից բխող ապագայ ծրագրերի, հնարաւոր չէ կառուցել կենսունակ պետութիւն:
Մեր ժողովրդի քաղաքակրթական հնարաւորութիւնը մեծ է, այն իր զգալի դերն է խաղացել մարդկութեան առաջընթացի գործում: Մենք վերապրող ժողովուրդ ենք եւ որպէս ռազմավարական դիրք ունեցող զարգացող երկիր եւ համաշխարհային ազգ, մեր խօսքն ունենք ասելու աշխարհին: Այդ իմաստով ես ինձ տեսնում եմ որպէս միջնորդ, որպէս դեսպան Հայաստանի ու աշխարհի միջեւ:
Իմ կեանքն այնպէս է դասաւորուել, որ ինձ հնարաւորութիւն է տալիս Հայաստանին նայել թէ՛ ներսի, թէ՛ դրսի աչքերով: Նոյնը` սփիւռքի դէպքում: Ես գաղթականի զաւակ եմ: Իմ նախնիները Էրզրումից, Պիթլիսից եւ Ալաշկերտից գաղթել են Ռուսաստան, այնտեղից Պարսկաստան, հայրս եւ մայրս 1946-ին վերադարձել են Հայաստան: Ես ծնուել, մեծացել, կրթութիւն ստացել եւ ձեւաւորուել եմ Հայրենիքում, այնուհետեւ գործի բերումով երկար տարիներ ապրել եմ դրսում, եւ առանց համեստութեան կարող եմ ասել, որ հաւասարաչափ լաւ եմ ճանաչում թէ՛ մեր երկիրը, թէ՛ Սփիւռքը եւ նրա մարդկանց: Գիտակցելով այս ամէնը եւ Հայաստանի ու հայ ժողովրդի առջեւ կանգնած մարտահրաւէրները` Հայաստանի եւ Սփիւռքի կարող ուժերի հետ խորհրդակցաբար ջանում եւ ջանալու եմ համակարգային մօտեցումով ձեւաւորել համազգային օրակարգ:
Համակարգային մօտեցումը ոչ միայն անհրաժեշտ է, այլեւ այլընտրանք չունի, քանի որ մենք կանգնած ենք գլոբալ փոփոխութիւնների ճամբաբաժանին, եւ այդ փոփոխութիւններն արդէն իսկ տեղի են ունենում մեր աչքի առաջ:
Ես կը ցանկանայի Հայաստանը տեսնել որպէս տեխնոլոգիապէս առաջադէմ երկրներից մէկը` կենսաբանութեան, առողջապահութեան, արհեստական բանականութեան կիրառման վրայ հիմնուած համակարգեր մշակող եւ ներդնող առաջատարների շարքում: Այս ճանապարհը, իմ կարծիքով, թոյլ կը տայ Հայաստանին գտնել իր նոր տեղն աշխարհում եւ ապացուցել, որ փոքր երկիրը կարող է «յաջողակ» լինել: Հէնց դրան են ուղղուած նախագահական նախաձեռնութիւնները:
