ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԱԿՆԱՐԿ

Երաժիշտ Վեհափառ

Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս՝

Գէորգ Զ. Չէօրեքճեան

1845 – 1954

«Հայրենիք ունեցող ազգը որպէսզի կարողանայ ինքնուրոյն եւ անկախ ապրել եւ իր հոգեկան ոյժերը ազատօրէն դրսեւորել ու զարգացնել, պիտի ունենայ նաեւ ազատ ու անկախ հայրենի պետութիւն»

                                                                                                                                   Գէորգ Զ. [1]

  Լուսաւորչի գահին 129-րդ արժանաւոր գահակալ      Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գէորգ Զ.-ի կեանքն ու գործունէութիւնը սերտօրէն կապուած է եղած հայաստանեայց եկեղեցւոյ ու հայ ժողովուրդի պատմական իրադարձութիւններուն հետ:                  Աւազանի անունով (նոյնպէս) Գէորգ Չէօրեքճեան ծնած է Դոնի Ռոստով կամ Նոր Նախիջեւան[2] քաղաքը1869 Դեկտեմբեր 2-ին:  Վեց տարեկանին կը յաճախէ Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ[3]  ծխական դպրոցը ապա աւարտելէ ետք 1878-ին կ’ընդունուի տեղւոյն հոգեւոր սեմինարիայի-թեմական դպրոցը:[4] Ծխական դպրոցն աւարտած որպէս ընդունակ աշակերտ, մեծ հայրը Աբրահամ Չէօրեքճեանը, որ թոռնիկին ուսման հարցերով կը զբաղուէր զինք կ’առաջնորդէ Էջմիածինի հոգեւոր ճեմարան [5]: 1880-ին   Չէօրեքճեան կ’ընդունուի ճեմարան եւ 1889-ին կ’աւարտէ զայն «յոյժ գովելի» գնահատականներով:  Ուսանողական տարիներուն Չէօրեքճեան ուշադրութեան կեդրոն է դարձած իր երաժշտական բացառիկ  ընդունակութիւններով ու անոյշ ձայնով. հետեւաբար լսարանի երրորդ տարեշրջանի ընթացքին զինք կը նշանակեն երաժշտութեան դասապետ ու վանքի երգչախումբի ղեկավար:

1888 Դեկտեմբեր 8-ին՝ Մակար Ա. Թեղուտցի կաթողիկոսի անուանակոչութեան հանդիսութեան ընթացքին երգեցիկ խումբի հոգեւոր ու ազգային  յաջող ելոյթներուն համար, երրորդ լսարանի երկու դասապետ ուսանողներ՝ Գէորգ Չէօրեքճեան եւ Գէորգ Ահարոնեան վեհափառ հօր կողմէ կ’արժանանան արծաթեայ շղթայով ժամացոյցի:

1889-ին ճեմարանն աւարտելէ ետք Յունիս 17-ի եւ 18-ի ընթացքին Ս. Գայանէի վանքին մէջ ձեռամբ Գերշ. Ներսէս Եպիսկոպոսի  Գէորգ Չէօրեքճեան, Գարեգին Յովսէփեանի (յետագային Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոս 1943-1952), Կարապետ Տէր-Մկրտիչեանի (յետագային Եպիսկոպոս՝ պատմաբան, բանասէր, աստուածաբան), եւ Արշակ Նահապետեանի (ճեմարանի տեսուչ) հետ կը ստանայ Սարկաւագութեան աստիճան:

Ճեմարանի տեսչական կազմը նկատի ունենալով երեք սարկաւագներու բացառիկ տուեալները, Վեհափառ հօր կը միջնորդէ զիրենք Գերմանիա ուղարկել մասնագիտական բարձրագոյն կրթութիւն ստանալու համար:   1889 Յունիսին Թիֆլիսի Կամոյանց Ս. Գէորգ եկեղեցւոյ[6] հոգաբարձու Գ. Աճէմեանի   մեկենասութեամբ Չէօրէքճեան կը մեկնի Գերմանիա ու Ճեմարանի վկայականով առանց ընդունելութեան քննութեան կ’ընդունուի  Լայպցիկի համալսարանի Աստուածաբանութեան եւ Փիլիսոփայութեան կաճառը (faculty), ապա մէկ տարի նախապատրաստական աշխատանքներէ ետք Լայպցիկի երաժշտանոցը:

Երեք տարի ուսանելէ ետք, վանքի տեսչութիւնը կ’որոշէ Գէորգ սարկաւագին ետ կանչել ու իրեն յանձնել Ճեմարանի երաժշտութեան դասաւանդման պաշտօնը:  Այս որոշումին ի դիմաց 1895 Մարտ 10-ի թուագիր նամակով հանդէս կու գայ Չէօրէքչեանի ուսման ընկեր Գարեգին սրկ. Յովսէփեանը ըսելով՝ «Յուսով եղէք, մեզանից ոչ ոք այնպէս չի լինի, որ ուղարկողներին զղջման առիթ տայ, Կարապետը եւ Գէորգը լաւ են աշխատել…  Գէորգը երաժշտութիւնից մեծ յառաջդիմութիւն է արել, բայց քիչը երկու տարի ժամանակ է հարկաւոր կոնսերվատորիայում քննութիւն տալու համար:  Ափսոս է այն աշխատանքը, այն ծախսը, որ մինչեւ այժմ եղել է, եթէ կիսատ յետ կանչեն:  Հենց այս. որ պատմեց ինձ, թէ ուսուցչապետը ինչպիսի գովասանքով է խօսեցել իւր երաժշտական շարադրութեան համար:  Ինչպէս ամէն գիտութիւն, առաւելապէս երաժշտութիւնը, կա՛մ կատարեալ պիտի սովորել կա՛մ ամենեւին ոչ:   Գեղարուեստը կատարելութիւն է պահանջում եւ այդ կատարելութիւնը ձեռք բերելու ժամանակը չպէտք է խնայել:  Ինչ ասել կուզի, որ երաժշտութիւնը մեր Եկեղեցու անհրաժեշտ կարիքներից մէկն է, իսկ կիսատ կրթութեամբ ո՛չ միայն այդ պակասը լրացնել չի կարելի, այլ գուցէ վնասակար է»: [7]

1894-ին աւարտելով Լայպցիկի համալսարանը, Գէորգ սարկաւագը կը վերառնայ Ս. Էջմիածին ու պաշտօնի կը կոչուի Գէորգեան ճեմարան որպէս երաժշտութեան ուսուցիչ, ապա մէկ տարի անց 1895-ին կը տեղափոխուի ծննդավայրը Նոր Նախիջեւան հոգեւոր թեմական դպրոցին մէջ դասաւանդելու երաժշտութիւն, եկեղեցական պատմութիւն եւ բարոյագիտութիւն, միաժամանակ տեղւոյն Գոգոյեան օրիորդաց դպրոցին[8] մէջ երաժշտութիւն ու նոյն քաղաքի Ս. Խաչ եկեղեցւոյ երգչախումբի ղեկավար: Վերջինիս աշակերտներէն Ռոմանոս Մելիքեան այսպէս է արտայայտուած իր ուսուցչի Գ. Սրկ. Չէօրէքճեանի մասին՝ «Ես նրանից շատ բան սովորեցի. գիտնական մարդ է, շատ գրուածքներ ունի, այդ թւում պատարագ, բայց առանձնապէս սիրում է Եկմալեանի պատարագը»:[9]

Չէօրէքչեան սարկաւագի Նոր Նախիջեւանի պաշտօնավարած տարիները, որպէս մանկավարժ եղած են բեղմնաւոր՝ յատկապէս եկեղեցական երաժշտութեան կապակցութեամբ:  Նոր Նախիջեւանի համայնքին փափաքով 1913  Յունիս 20-ին Գէորգ Ե. Սուրենեանց՝ Գէորգ սարկաւագին կը ձեռնադրէ աբեղայ եւ երեք օր ետք կը ստանայ վարդապետական աստիճան ու նոյն տարուայ Նոյեմբեր 1-ին կը պարգեւատրուի ծաղկեայ մետաքսեայ կապոյտ փիլոնով, ապա կը վերադառնայ ծննդավայրը որպէս առաջնորդական փոխանորդ դրսեւորելով վարչական պաշտօններ յատկապէս՝ տեղի աշակերտներուն համալսարանական  կրթութեան համար դիմում ներկայացնելու նախարարութեան.  պետական դպրոցներուն մէջ կրօնն ու հայոց լեզուն պարտադիր դարձնելու նախաձեռնութիւններ. Բեսարբիոյ եւ Աստրախանի թեմի եկեղեցական դպրոցները կրթական նախարարութեան վերահսկողութենէն ազատել:

1914 Մարտ 26-ին իրաւունք կը ստանայ վարդապետական լանջախաչ կրելու:

Վրայ հասնելով «Եղեռն»ի արհաւիրքները,  գաղթականներ կ’ապաստանին Կովկասի մօտակայ վայրերը, յատկապէս Երեւան ու շրջակայքը:  1916-ին Գէորգ Ե. կաթողիկոսի տնօրինութեանբ Գէորգ վարդապետ Էջմիածին կը վերադառնայ ու կը նշանակուի Սինոդի (եկեղեցական ժողովի)  նախագահ՝ զբաղուելու գաղթականներու մատակարարման հարցերով:

1916 Ապրիլ 1-ին Գէորգ վրդ.ի Սինոդի թեկնածութիւնը հաստատելու համար երբ կաթողիկոսարանի դիմումնագիրը ցարական կառավարութեան կը ներկայացուի, զինք կասկածելի կը նկատեն իր յօրինած «Տէր,  կեցո՛» երգի վերջին տան հայրենասիրական ուժեղ շեշտադրման համար,  որպէս անվաւեր երգ, երգուած երեք տարի առաջ Վեհափառի Հայրապետի Նոր Նախիջեւան գտնուած ճաշկերոյթի ընթացքին առանց Կայսեր հաստատութեան, պետական ներկայացուցիչի առջեւ:  Միջամտութենէն ետք, Գէորգ վրդ. իր կարգակից Գաերգին վրդ.-ի (Յովսէփեան) հետ միասին կը գործակցին  թոյլ չտալ ցարական կառավարութեանը միջամուխ ըլլալ Հայ Եկեղեցւոյ գործերէն ներս:

Գէորգ Զ. Կաթողիկոսի մանկավարժական երաժշտական ուղին եղած է  արդիւնաւէտ տարիներ, որուն ընթացքին ան իր մշակումներով ու դաշնաւորումներով հարստացուցած է հայ մշակոյթի՝ յատկապէս հոգեւոր երգեցողութեան գանձարանը: Ան, իր կատարած մանկավարժական օրինակելի աշխատանքներուն համար  1905 Յունիս 10-ին արժանացած է Սուրբ Ստանիսլաւի [10] երրորդ աստիճանի շքանշանով իսկ 1914 Ապրիլ 4-ին՝ Սուրբ Աննայի[11] երրորդ աստիճանի շքանշանով:

1917-ի սկիզբը Գէորգ վարդապետ կը ստանայ ծայրագոյն վարդապետի աստիճան եւ նոյն տարուայ Ապրիլին կը ձեռնադրուի Եպիսկոպոս իսկ 1925-ին կը շնորհուի Արքութեան աստիճան:

Տեղափոխուելով Էջմիածին, Գէորգ Սրբազան որպէս «Գերագոյն Հոգեւոր Խորհուրդ»ի անդամ հմտութեամբ վարած է Մայր Աթոռի աշխատանքները 1918-1930 ամրացնելով Ամենայն Հայոց Հայրապետութեան կապը Սփիւռքի Հոգեւոր թեմերու միջեւ:

1930-ին Երջանկայիշատակ Գէորգ Ե. Սուրենեանցի վախճանումէն ետք, Գէորգ Արք Եպիսկոպոսը կը նշանակուի  «հայրապետական ընտրութեան կարգադիր յանձնաժողով»ի նախագահ:  Խորէն Ա. Մուրադբէկեանի ընտրութեան  ընթացքին Գէորգ Արք Եպս. իր գնահատելի կատարած կազմակերպչական աշխատանքին համար «Գերագոյն Հոգեւոր Խորհուրդ»ը 1932 Դեկտեմբեր 16-ին զինք գնահատած է այսպէս՝ «Խոր շնորհակալութիւն է յայտնում յանձնաժողովիդ՝ հայրապետական ընտրութեան օրերին կատարած գնահատելի աշխատանքի համար, որի հետեւանքով Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածինը կարողացաւ իր աւանդական հիւրընկալութիւնը պատուով ցուցաբերել եւ թէ բոլոր պատգամաւորները  եւ հիւրերը մխիթարուած ու նոր սրտով հեռացան Մայր Աթոռից»: [12]

Գէորգ Սրբազան եղած է Խորէն Ա. վեհափառի աջակիցը: 1936 Ապրիլ 18-ի կոնդակով, կաթողիկոսը Սրբազանին կը նշանակէ Հայրապետական Տեղապահ՝ «Ի նկատ առեալ զփորձառութիւն Ձեր յընթացս բազմամեայ եւ պատասխանատու պաշտօնավարութեանդ, նաեւ զխոհեմ , զհեռատես եւ զշրջանկատ բնաւորութիւն Ձեր, այսու հայրապետական կոնդակաւս նշանակեմք զՁեզ Հայրապետական տեղակալ եւ նախագահող Գերագոյն Հոգեւոր Խորհրդոյ Ս. Էջմիածնի»: [13]

1938-ին Խորէն Ա. Կաթողիկոսի վախճանումէն ետք, 1945 Յունիս 22-ին Գէորգ Զ. Չէօրեքճեան կը բարձրանայ Կաթողիկոսան Գահ ուր եւ մինչեւ իր վախճանը Սեպտեմբեր 26 1954, որպէս արժանաւոր հովիւ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինի, «իմաստութեամբ» կ’առաջնորդէ Լուսաւորչի հիմնած Աթոռը հայրենիքի ու համայն սփիւռքի տարածքի թեմերով:

—————————————————————————————

[1] Տեսահոլովակ՝ https://www.youtube.com/watch?v=hfWDPjdoTqs

[2] Ռուսաստանի Դոնի Ռոստով  քաղաքի Նոր Նախիջեւան կամ Դոնի (Դոն գետի ափը) Նախիջեւան հայաբնակ շրջանը, հիմնուած է 1779-ին Եկատերինա  Բ. ձարուհիի կողմէ Ղրիմի թերակղզիէն գաղթող ու բնակութիւն հաստատած  հայերով:  Նախապէս ան կոչուած է Նախիջեւան սակայն 1838-ին Երեւանի նահանգ Նախիջեւանէն տարբերելու համար վերանուանուած  է Նոր Նախիջեւան:

[3] Նոր Նախիջեւանի փայտեայ Ս. Աստուածածին առաջին հայկական  եկեղեցին կառուցուած է 1870(71)-ին քաղաքի հիմնադրման յաջորդ տարին ու աւարտած 1880-ին: Այնտեղ են օծուած քաղաքի միւս հայկական եկեղեցիներու հիմնաքարերը, նաեւ չորս եզերաքարեր, որոնք տեղադրուած են քաղաքի չորս անկիւնները: 1850-ի զանգակատան փլուզումին պատճառով 1856-ին ճարտարապետ Ն. Մուրատովի նախագիծով տաճարը կ’ընդլայնուի ու կ’օժտուի երկհարկանի զանգակատունով:  1930 թուականին յայտնի պատճառներով տաճարը կը քանդուի:

[4] Սեմինարիա կը կոչուին աստուածաբանութեան դպրեվանքերն ու ծխական միջնակարգ հոգեւոր ուսումնական դպրոցները:

[5] Էջմիածինի Գէորգեան հոգեւոր ճեմարանը հիմնուած է 1866-ին, Գէորգ Դ. Կոստանդնուպոլսեցիի կողմէ Ռուսիոյ Ալեքսանդր Բ. ձարին հրամանով:  Շինարարութիւնը սկսած է 25 Մայիս 1869-ին եւ բացումը կատարուած 28  Սեպտեմբեր 1874-ին Ս. Գէորգ Զօրավարի տօնին այդպէս ալ կը կոչուի Սուրբ Գէորգեան Ժառանգաւորաց հոգեւոր ճեմարան:  Ռուսիոյ կրթական նախարարութեան արտօնաութեամբ՝ճեմարանը կ’ունենայ երկու բաժին՝ դասարանային՝ վեցամեայ եւ լսարանային՝ եռամեայ ծրագիր:  1882-ին ճեմարանին կը միանայ նաեւ Էջմիածնի ժառանգաւորաց դպրոցը:

Տարիներու ընթացքին դասախօսներ են եղած Մանուկ Աբեղեան, Հրաչեայ Աճառեան, Եղիշէ Թադէոսեան, Լէօ, Ստեփան Լիսիցեան, Քրիստափոր Կարա-Մուրզա, Կոմիտաս վրդ., Կարապետ Կոստանեանց, Սէթ Յարութիւնեան, Աշոտ Յովհաննիսեան, Յովհաննէս Յովհաննիսեան, Յակոբ Մանանդեան, Մեսրոպ Արք. Տէր Մովսիսեան (Մագիստրոս) Մաղաքիա Արք Եպս Օրմանյան, Կարապետ ծ. վարդապետ Տեր-Մկրտչեան, Գարեգին Եպս. Յովսեփեան, Աւետիք Իսահակեաը, Դերենիկ Դեմիրճեանը, Նիկողայոս Ադոնց, Ակսել Բակունց, Երուանդ Տէր-Մինասեան եւ ուրիշներ…

Այժմու դասախօսներ՝ Պետրոս Բեդիրեան, Գրիգոր, Բրուտեան (վերջերս մահացած), Դաւիթ Գիւրջինեան, Գնել Գրիգորեան, Գրիգոր Յակոբեան, Պետրոս Յովհաննիսեան, Արշակ Մադոյեան, Վարագ Ներսիսեան:

ճեմարանի նշանավոր շրջանավարտներ՝

Գէորգ Զ. Չորեքչեան, Գարեգին Ա. Յովսէփեան, Գարեգին Բ. Ներսիսեան, Գարեգին Մելոյեան,  Նիկողայոս Ադոնց, Աւետիս Ահարոնեան, Նիկոլ Աղբալեան, Հրաչեայ Աճառեան, Ակսել Բակունց, Դերենիկ Դեմիրճեան, Մակար Եկմալեան, Աւետիք Իսահակեան, Ստեփան Լիսիցեան, Կոմիտաս վարդապետ, Լեւոն Շանթ, Երուանդ Տէր-Մինասեան, Գալուստ Տէր-Մկրտչեան, Կարապետ եպիսկոպոս Տէր-Մկրտչեան, Լեւոն Տէր Մելիքսէթեան, Սիմոն Վրացեան:

[6] Թիֆլիսի Կամոյանց Ս. Գէորգ եկեղեցին կառուցուած է 1727-ին Գաբրիէլ Կամոյեանի կողմէ:  Քաղաքի հայկական այլ եկեղեցիներու շարքին Լավրէնտի Բերիայի հրամանով ոչնչացուած է:

[7] Երջանկայիշատակ Տ.Տ. Գէորգ Զ. Կաթողիկոսի կենսագրութիւնը, «Էջմիածին ամսագիր» Ս.Էջմիածին ԺԱ տարի Է-Ը, 1954 էջ 12-13:

[8] Նոր Նախիջեւանցի վաճառական Մկրտիչ Գոգոյեանը իրեն ծանօթ ռուս գրող Նիկիտա Կուկոլնիկի խորհրդով, իր մահացած չորս դուստրերու յիշատակին՝ 103237 ռուբլի կը կտակէ Ռոստովի մէջ օրիորդաց դպրոց հիմնելու:  Վերջինիս այրին Սրբուհի Բաբասինեանը, 1877-ին Սանկ Պետերպուրկ կը մեկնի թոյլտւութիւն ստանալու համար. այսպիսով 1882 Սեպտեմբերին կը հիմնուի Գոգոյեան Օրիորդաց Վարժարանը որուն ուսուցման ծրագիրը կը ներառէ՝ կրօն, ռուսերէն, հայերէն, գերմաներէն ֆրանսերէն, թուաբանութիւն, երկրաչափութիւն, աշխարհագրութին, պատմութիւն, բնագիտութիւն, մանկավարժութիւն, մարմնամարզութիւն, նկարչութիւն, երգ եւ պար:

[9] Ռոմանոս Մելիքյան, Հոդվածներ, Նամակներ, Հուշեր, Երեւան 1977 էջ 129:

[10] Սուրբ Ստանիսլաւի արժանիքներու լեհական շքանշանը հիմնուած է 1795-ին Լեհ թագաւոր Ստանիսլաւ Ավգուստ Պոնիատովսկու կողմէ։  1831-էն մինջեւ 1917-ի ռուսական յեղափոխութիւնը Լեհաստանը եղած է ռուսական կայսրութեան տիրապետութեան ներքեւ:

[11]Ռուսական կայսերական քաղաքացիական պատուոյ շքանշան: 

[12]Երջանկայիշատակ Տ.Տ. Գէորգ Զ. Կաթողիկոսի կենսագրութիւնը, «Էջմիածին ամսագիր», Հոկտեմբեր 1954, էջ 14:

[13] Տե՛ս անդ, էջ 15: