Տարիներով սպասուած ցանկութեան մը իրականացումն էր միջազգային համերգասրահներու մէջ տեսնել «Հայաստանի Ազգային Ֆիլհարմոնիկ»ը: Նոյեմբեր 19, 2023-ին Մոնթրէալի համանուագային (maison symphonique de Montréal) դահլիճին մէջ վայելեցինք մեզ անհաւատալի թուացող երազի մը իրականացումը: Դահլիճ մը, ուր քիչերուն է վիճակուած հանդէս գալ: «Հայաստանի Ազգային Ֆիլհարմոնիան» կու գայ փաստելու, որ համաշխարհային առումով իրաւասու է համահաւասար դասուիլ միջազգային «սիմֆօնիկ» նուագախումբերու:
ՀԱՖ-ը հիմնուած է 1925-ի Մարտին Երեւանի Կոնսերվատորիայի (երաժշտանոցի) տնօրէն Արշակ Ադամեանի եւ երգահան Ալեքսանդր Սպենդիարեանի կողմէ անուանուելով՝ «Երեւանի Կոնսերվատորիայի Նուագախումբ», որուն այժմու գեղարուեստական ղեկավարն ու գլխաւոր նուագավարն (chef d’orchestre) է Հայաստանի արուեստի վաստակաւոր գործիչ ազգային ու միջազգային մրցանակներու արժանացած Էդուարդ Թոփչեանը: Թէեւ երիտասարդ սակայն իր նուաճումներով արդէն իսկ ղեկավարած է աւելի քան 50 երկիրներու միջազգային սիմֆոնիկ նուագախումբերը, որոնց կողքին ՀԱՖ-ի նուագախումբով 1989-էն սկսեալ շրջագայած է աւելի քան 15 երկիրներ՝ ԱՄՆ, Գանատա, Աւստրիա, Գերմանիա, Ֆրանսա, Զուիցերիա, Լիւքսեմբուրգ, Լիբանան, Սպանիա, Փորթուգալ, Միացեալ Թագաւորութիւն, Յունաստան, Պարսկաստան, Կիպրոս, Թուրքիա, Ռուսիա, Միացեալ Արաբական Էմիրութիւններ, Ճափոն եւ Չինաստան:
Նախքան յայտագրին սկսիլը, բացման խօսքով հանդէս եկաւ Գանատայի մօտ Հայաստանի Հանրապետութեան Պատուոյ հիւպատոս՝ Մեծայարգ Տիար Լեւոն Աֆէեանը, որուն անսասան աջակցութիւնը, հնարաւոր դարձուց այս բացառիկ երեկոն։ Պատուոյ հիւպատոսը հանդիսատեսին ներկայացնելէ ետք Հայաստանի Հանրապետութեան արտակարգ եւ լիազօր դեսպան Վսեմաշուք Տիկին Անահիտ Յարութիւնեանը, վերջինիս հրաւիրեց կատարելու երեկոյեան հանդիսաւոր բացումը:
Յուզիչ էր տեսնել ութսուն հայ երաժիշտներու մուտքը, ապա նուագախումբի առաջին ջութակահարուհիին մուտքը, որը կը որակաւորուի որպէս համերգի վարպետ-առաջնորդ (concertmaster- premier violon), որն ունի բազմաթիւ պարտականութիւններ՝ սկսած նուագախմբի լարումէն (tuning) համադրելու նուագարաններու հնչողութիւնն, ու նուագավարին հետ սերտ համագործակցութիւնը:
Պահը հասած էր երբ խումբի նուագավարը մուտք գործեց ծափողջոյններու տարափին ներքեւ ապա բարձրանալով պատուանդան ու ճիպոտի փոքր ազդով խումբը որպէս մէկ անձ մեկնաբանեցին Ա. Խաչատրեանի Սպարտակ պալլէն յաջորդաբար Էգինայի տարափոխութեան Բակուս (Baccus) գինիի աստուծոյ հարբեցողութեան խնճոյքին հատուածը, Սպարտակի եւ Ֆրիկիայի Ադաջիոն, Գադիթեան երիտասարդ աղջիկներու (կոյսերու) պարերն ու Սպարտակի յաղթանակը:
Խօսելով առաջին հատուածի մասին, մեծ վարպետութիւն կը պահանջէր ներդաշնակութեամբ կատարել երգահանի փայլուն գործիքաւորումները՝ երաժշտական անընդհատ շարժում (mouvement), պատկերաւոր ցայտուն հիմնաւորուած բներգ (thème) ու երաժշտական ճկունութեամբ հաղորդել հոգեկան փոփոխականութիւն: Անվարան կրնամ ըսել «ապրին բոլո՛րը» յատկապէս նուագավարը որ շնորհիւ իր բացառիկ օժտեալ երաժիշտ ըլլալուն կրցաւ այդ բոլորը փոխանցել բոլորիս: Այստեղ հարուածային ու ծնծղաներով պարին կը յաջորդէ Գադիթեան երիտասարդ աղջիկներու (կոյսերու-գերիհուներու) հին հռոմէական պարերը: Գադիթեան կոյսերու ծիսական պարը փիւնիկեան քուրմերու սիրային պաշտամունքէն ներթափանցած է Սպանիայի հարաւը, որպէս կիրքի ծիսակատարութիւն: Խաչատրեան զայն վերածած է երազական-վիպական (romantique) նուրբ երաժշտական երանգաւորումներով մեծալար (majeur), փոքրլար (mineur) ենթագերիշխող (sous-dominante) եւ գերիշխող (dominante) խորհրդաւոր իւրայատկութիւններով: Վերջաւորութեան Խաչատրեանը անընդհատ մարտական կուտակման վիթխարի պարի պոռթկումով ի յայտ կը բերէ Սպարտակի բներգը (motive) որպէս յաղթական բախերգ:
Անդրադառնալով Սպարտակի եւ Ֆրիկիայի Ադաջիոյի (Adagio) սիմֆոնիկ պոէմի մասին, անգերազանցելի էր Է. Թոփչեանի երաժշտական բարձր մակարդակի մեկնաբանումը. նուագավարն ու նուագախումբը միաձուլուած էին որպէս մէկ: Վերին լարերու նուրբ կցերդելու (syncope) կշռոյթով (rythme), սրինգի թրթռումներով (vibrations) զարդարանքով հետզհետէ կը զարգանայ բներգի յաջորդականութիւնը: Լարային բաժիններու անբռնազբօսիկ շարժումը կը պահպանէ մեղմ ճոճուող զգացումը, երբ տարբեր փողային նուագարաններ կը սկսին զարգացնել ստեղծագործութեան բացման բներգը, ուր թաւջութակները դանդաղ աճող սանդղակով (gamme) կը փոխադրեն յաջորդ հատուածին, ուր սրինգն ու բարձրասրինգը ցայտուն հակամեղեդիով, կը ներկայացնեն Սպարտակը եւ Ֆրիգիան: Խաչատրեանը սիրոյ բներգը, վերջին անգամ ուռճացնելէ ետք աստիճանաբար երաժշտութիւնը կ’անյայտացնէ բնութագրելով Սպարտակի ու Ֆրիգիայի անբաժանելիութիւնը:
Տուեալ երեք հատուածներու աւարտին, ըստ բեմական կարգ ու ձեւին (protocol), ղեկավարը բեմէն դուրս ուղղուեցաւ հրաւիրելու օրուայ մենակատար միջազգային ջութակահար Սերկեյ Խաչատրեանը. երբ վերջինս մուտք գործեց բեմ, դահլիճը ծափողջոյններով թնդաց ապա մենակատարն ու ղեկավարը հայեացքնին իրար ուղղելով անմիջապէս հնչեց Ա. Խաչատրեանի «րէ» փոքրալար (ré mineur) յարմարանուագը (concerto), ուր կու գայ յիշեցնել հայ ազգային ժողովրդական պարերու ռիթմիկ բազմազանութիւնը առանց օգտագործելու ժողովրդական մեղեդիները այն ինչ Խաչատրեան իր երկրորդ «մի» փոքրալար համանուագին (symphonie en mi mineur) երրորդ բաժնին մէջ օգտագործած է բոլորիս ծանօթ «Որսկան ախպեր» ժողովրդական երգի մեղեդին: Ա. Խաչատրեանի յարմարանուագը կառուցուած է հետեւեալ երեք մասերէն՝
Առաջին մասը «Allegro con fermezza»-ն (Կենսուրախ հաստատակամութեամբ) սկիզբ կ’առնէ շարժուն պարային բներգով ապա փոխակերպուելով քնարական երկրորդական մեղեդիի:
Երկրորդ մասը Andante sostenuto-ն (ընթացիկ ծանր, պերճ) յարմարանուագի ամենաքնարական ու երգային հատուածն է, որը կը ներկայացնէ կովկասեան բնապատկերը։
Երրորդ վերջնական մասը Allegro vivace (ուրախ, զուարթագին, աշխոյժ) կը կոչուի՝ շարժման ու եռանդուն (վիրտուոզ-virtuose) պտտահողմ է:
Երկար էր ծափերու գնահատանքը: հանդիսատեսի ցանկութիւնն էր, որ ջութակահարը բեմէն չհեռանար:
Ջութակահար Սերգեյ Խաչատրեանը առաջին անգամ ինը տարեկանին ելոյթ ունեցած է որպէս մենակատար սիմֆօնիկ նուագախումբի հետ Գերմանիոյ Վիսբադենի Կուրհաուս քաղաքին մէջ: 15 տարեկանին, Հելսինկի Սիբելիուսի մրցոյթին, որպէս ամենաերիտասարդ մասնակից առաջին տեղը կը գրաւէ իսկ 2005-ին Պելճիքայի Էլիզապէթ թագուհիի միջազգային մրցումին՝ որպէս առաջին մրցանակակիր իրաւունք կը ստանայ 4 տարիով հանդէս գալ 1704-ին «Հագգինս»-ի պատրաստած Սդրատիվարիուս ջութակով: 2013-ին Սերգեյ Խաչատրեանը կը պարգեւատրուի Զուիցերիական դրամատան բարձրագոյն մրցանակով, որպէս տարուայ աշխարհի լաւագոյն երիտասարդ երաժիշտը: Ան պատանի տարիքէն հանդէս եկած է մենահամերգներով նաեւ որպէս մենակատար՝ համանուագային խումբերով աւելի քան 50 երկիրներ եւ այս բոլորի կողքին տարեկան 2 համերգներով Հայաստանի մէջ:
2023/24-ի ընթացքին Սերգեյը ելոյթներ կ’ունենայ Դրեզդների ֆիլհեմոնիի, Բելգիայի սիմֆոնիկ նուագախմբի հետ, իսկ Բասկերի ազգային սիմֆոնիկ նուագախումբին հետ կը շրջակայի Սպանիոյ մէջ:
Սերգեյ Խաչատրեանը ներկայիս հանդէս կու գայ Նիփոնի երաժշտական հիմնադրամի վարկով տրամադրուած (Nippone Music Foundation) Կուարներիի 1740 թուականին պատրաստած «Իզայի-Ysaÿe» ջութակով:
Պատշաճ դադարէ մը ետք, յայտագիրը շարունակուեցաւ Սերգեյ Ռախմանինովի թիւ 2 «մի» փոքրալար, երկ. 27 համանուագով (Symphonie No. 2 en mi mineur, opus 27):
Նախքան այդ, ես ինձ հարց տուի՝ «արդեօ՞ք նուագավարը այս բաժինն ալ առանց նուագագրութեան պիտի ղեկավարէ»: Երբ ան մուտք գործեց բեմ, արդէն միտքս յստակացած էր:
Համանուագի Առաջին մասը «Largo–Allegro moderato»ն (ընդարձակ – կենսուրախ չափաւոր) սկիզբ առաւ դանդաղ մութ ներածութեամբ ապա հետզհետէ մշակուելով առաջ եկաւ երգակցութեան (սիմֆոնիա) կարգախօսի բներգը, որմէ ետք անգլիական փողի (English horn) մենանուագը կ’ընթանայ դէպի կենսուրախ (allegro) շարժումով, որը բաղկացած է կարգախօսէն բխող երկու քնարական եւ երկարաշունչ բներգներէ: Վերջաւորութեան (coda) վերսկսելով զարգացման ոճն ու ընթացքը դրամատիկ ուժգնութեամբ կ’աւարտի բաժինը:
Երկրորդ բաժինը «Allegro molto»-ն (շատ զուարթագին) կու գայ յիշեցնելու վաղ շրջանէն միջին վիպական (mid-Romantic) համանուագային շարժուն-mouvement (scherzo) աւանդոյթը ուր քնարական երգային մեղեդիով բարձր լարերու աշխոյժութեամբ-օստինատոյով (ostinato) կ’սկզբնաւորուի բաժինը ապա պղնձեայ փողերը կը մէջբերեն ցասման պարզ երգասացութիւնը (Le plain-chant Dies Irae), որը ուշ միջնադարեան հոգեւոր երգային բանաստեղծութիւն է յաջորդական բնորոշ կառոյցով. երեք անգամ կրկնուելէ ետք կ’աւարտի «ԱՄԷՆ»-ով: Սոյն հատուածը Բ. բաժնին կը շարունակուի երգային քնարական դանդաղ մեղեդիով ապա վերադառնալով սկիզբի բաժնին կ’աւարտի փողային նուագարաններու ցասման երգասացութեամբ լուծուելով ամենամեղմ հնչողականութեամբ:
Երրորդ բաժինը «Adagio»ն (ծանր, հանդարտ) բաղկացած է լայնածաւալ երեք մասերէ, ուր առաջին ջութակները վերարտադրելով որպէս մեղեդիի ուղեկցող նուագարան բարձրասրինգին (clarinet): Մշակման զարգացումը հիմնուած է երգակցութեան (սիմֆոնիա) ցասման երգասացութեան (The Dies Irae plainchant) բներգով:
Չորրորդ բաժինը «Allegro vivace» (աշխոյժ ուրախ) առաջին բներգի աւարտումով անմիջապէս կը կատարուի երկրորդ բներգի փոխանցումը զանգուածային լայն մեղեդիով Նրբանկատ (pianissimo-ամենամեղմ) նուագէն ետք երրորդ մասի բացման բներգը ի յայտ կու գայ լարային թրթռումով (tremolo): Երկրորդ եւ առաջին բներգներու ներարկումէն ետք կը սկսի զարգացման (development) բաժինը, որը կը բաղկանայ երկու բաժիններէ՝ առաջինը կը ներմուծէ նոր մեղեդիական գաղափարներ իսկ երկրորդը կը թաւալի նուագուող սանդղակի (gamme-sccale) շուրջ:
Վերահաշուարկը (capitulation) սկզբնապէս կը ներկայացնէ միայն առաջին բներգը, նախքան գերիշխող ոտնակին (pedal) անցնիլը, հիմնուելով երկրորդ բներգի յաղթական վերարտադրման վրայ: Փոթորկոտ՝ վերջաբանը (coda) աւարտին կը հասցնէ համանուագը (symphonie) փողային նուագարաններու ուժգին (fortissimo) վերարտադրմամբ, որը յայտնուած է երկրորդ հատուածի վերջաւորութեան։
Յայտագրի աւարտին կարծես հանդիսատեսին պապակը չէր յագեցած ու ծափերու որոտումով ղեկավարը կրկին բեմ մուտք գործեց այս անգամ կատարելու Ա. Խաչատրեանի Մ. Լերմոնտովի «Դիմակահանդէսէն» վալսը:
Անգերազանցելի ղեկավար՝ Էդուարդ Թոփչեանը այն բացառիկ ու տաղանդաւոր նուագավարներէն է, որ երեկոյի ամբողջ տեւողութեան առանց նուագագրութեան (partition) ղեկավարեց խումբը: Հետեւելով իր շարժումներուն, ան զգալի կը դարձնէր ամէն մէկ նուագարանի մուտքը, դասոյթները (phrase), բներգներու (motif) յաջորդաբար անցումները: Մէկ խօսքով ան ոչ թէ միայն հաղորդակից էր կատարողներուն այլ նաեւ մեզի՝ հանդիսատեսին:
Անդրադառնալով Ա. Խաչատրեանի ջութակի յարմարանուագին (քոնչերթօն) ջութակահարն ու նուագավարը որպէս մէկ անհատ էին իրենց ապրումներով: Գալով նուագախումբին «բացառիկ» անուանելը ամբողջական չի համարուիր: Նման խումբի մը մաս կազմելու պայմանական չափանիշն է ըլլալ տաղանդաւոր բացառիկ կատարող…:
Էդուարդ Թոփչեանի նման նուագավար, Սերգեյ Խաչատրեանի նման ջութակահար ու ՀԱՖ-ի նման կատարողներ բնական է, որ հանդէս կու գան միջազգային ճանաչում ունեցող երաժշտական դահլիճներու բեմերէն:
Ափսո՜ս… Շատե՜րը չհասան, սակայն իրենց փոխարէն մենք վայելեցինք …:
Նոյեմբեր 11, 2023-ը պատմական օր էր, ոչ միայն ներդրում մը Գանատայի երաժշտական կեանքէն ներս այլ նաեւ հպարտանք գաղութիս ազգային մշակութային կեանքին մէջ:
Համերգի աւարտին կարելի չեղաւ շնորհաւորել նուագավարն ու երաժիշտները սակայն համերգաշէնքէն մեկնելու պահուս դուրս դէմ-յանդիման եղանք ՀՀ-ի դեսպան Տիկին Անահիտ Յարութիւնեանի հետ ու բոլորի փոխարէն զինք շնորհաւորեցի միասնաբար բացականչելով «բացառիկ երեկոյ»…:
Յ.Գ. Այստեղ հարկ է անդրադառնալ, որ յայտագրի գրքոյկին մէջ դժբախտաբար չէր նշուած նուագախումբի, ըստ դասաւորման, անդամներու անունները իրենց նուագարաններով ու բաշխումներով որպէս նուագապետ (concert master) եւ առաջնորդ յատկապէս երբ ղեկավարը զիրենք կը մատնանշէր իւրաքանչիւր հատուածի վերջաւորութեան:
