Տեմոքրասիի կամ ժողովրդավարութեան արմատները կ՛երկարին մեր թուարկութենէն առաջ, մինչեւ վեցերորդ դարու Աթէնք, Սոկրատէն, Պղատոն եւ Արիստոտէլ, սակայն պատմագէտներ կը հաւատան, որ անոր արմատները շատ աւելի խոր թաղուած են պատմութեան ծալքերուն մէջ:
Հին հաւաքականութիւններն ու պետութիւնները ինչո՞ւ ժողովրդավարական այս ձեւին դիմած են ինքնակառավարման համար. ինչո՞ւ մերժած են մէկ հոգիի որոշումին ենթարկուիլ եւ նախընտրած են խմբային որոշումը, այսինքն` ժողովականները բոլորը հաւասար իրաւունքներ պէտք է վայելեն, իսկ որեւէ որոշում խմբային ըլլալու է կամ մեծամասնական:
Երկուքուկէս կամ երեք հազարամեակ ետք, այս օրերուն, տակաւին անոր անհրաժեշտութեան չհաւատացողներ կան` մասնաւորաբար իշխանատենչ մարդիկ: Ժողովրդավարութեան մունետիկները մեզի կը հաւաստիացնեն, որ տեմոքրասին մարդկային քաղաքական միտքի զարգացման գագաթնակէտն է եւ կ՛աշխատին բոլոր ազգերը մղել որդեգրելու կառավարման այս եղանակը, իսկ եթէ անոնք ընդդիմանան, իրենք պատրաստ են, յանուն տեմոքրասիի տարածման, երկիր ներխուժել եւ բռնի ուժով պարտադրել զայն, նոյնիսկ եթէ երկիրը քանդուի եւ մարդիկ զոհուին… Թող հայկական առածը ըսէ որ` «Լուի մը համար, ամբողջ գորգը չեն այրեր»… Կ՛այրեն ու շուրջբոլորն ալ ծուխով կը ծածկեն. կարեւորը «լուն» սպաննելն է:
–Բայց, բարեկա՛մ կամ անծանօ՛թ «բարերար», ես այդ լուին հետ վարժուած եմ ապրիլ եւ կրնամ այդպէս ալ շարունակել, ալ ինչո՞ւ ամբողջ գորգը այրեմ…
–Միամիտ, անծանօ՛թ բարեկամ, լուերը շատ վտանգաւոր են, անոնք արագ կ՛աճին ու կը տարածուին եւ մարդոց արիւնը կը ծծեն, այնպէս որ պէտք է զանոնք ոչնչացնել:
–Բայց «հոգատար ու ցաւսիրտ բարեկամ», չէ՞ որ ձեր «բարեգործութեան» ընթացքին ո՛չ ժողովուրդ կը ձգէք որ վայելէ ձեր բարիքը, ոչ ալ գորգ, որուն վրայ մարդ ապրի:
–Սակայն «գաղափարը» կ՛ապրի:
–Որո՞ւն համար:
–Ինքն իրեն համար:
Այս շինծու մանրաթատրոնը թէեւ շատ բան կ՛ըսէ, սակայն ժողովըրդավարութիւնը իսկապէս լաւ գաղափար է: Այո՛ «գաղափար» է, զոր կիրառելը դժուար է եւ սակայն օգտակար է, եթէ անշուշտ ճիշդ կիրառուի: Իսկ անոր ճիշդ կիրառուելուն գրաւականը ի՞նչ է. քաղաքակրթըւածութի՞ւն, զարգացո՞ւմ, գիտակցութի՞ւն… Ո՞վ պիտի կարենայ ժողովրդավարութեան եւ անիշխանութեան միջեւ գտնուող մազի թելը պատի վերածել. ո՞վ… թէ չէ պիտի շարունակենք տեմոքրասիի անունով միլիոն տեսակ մեղք գործել. չէ՞ որ խօսքի ազատութիւն կայ, չէ՞ որ կարծիքի ազատութիւն կայ… ու ամէն տեսակ սրբութիւն ոտնակոխ կ՛ըլլայ, նախագահներ կ՛անուանարկուին ամենագռեհիկ ածականներով, հանրօգուտ կառոյցներ եւ սեփական գործատեղիներ եւ վաճառատուներ քանդումի ու թալանի կ՛ենթարկուին, արիւն կը թափի եւ այս բոլորը իրենք զիրենք տեմոքրասիի կնքահայր կարգած պետութիւններու մէջ:
Երբ այս մասին կը խօսէի երկու ամերիկահայերու հետ, մատնանըշելով Միացեալ Նահանգներու տեմոքրասիին, անոնք քիթերնուն տակէն թեթեւ մը ժպտացին:
Յակոբ Միքայէլեան
