Արամ խաչատուրեանի արուեստի ուղին «Յաղթանակ մը իր սարսափներով»

Արամ խաչատուրեան

1903 – 1978

Արամ Խաչատուրեան՝ անուն մը, որ Կոմիտաս վարդապետի հիմնած հայկական ժողովրդական երաժշտութեան դպրոցի կողքին դարձաւ հայ դասական երաժշտութեան դպրոցի հիմնադիրը:  Ան մեր ազգային աւանդական ու ժողովրդական երաժշտութեան բարձրորակ ստեղծագործու-թիւններով հարստացուցած է նաեւ համաշխարհային մշակոյթի երաժշտական արուեստը:

Հայազգի եւ միջազգային ճանաչում ունեցող Արամ Խաչատուրեան ծնած է 1903 Մայիս 24-ին (կամ Յունիս 6) Կովկասի աշուղներու եւ սազանդարներու մշակութային Թիֆլիս քաղաքին մէջ (Վրաստան):

Ապագայ երաժիշտի կեանքի կերտմանը մեծ է եղած մանկութեան տարիներուն մօր երգած հայկական ժողովրդական երգերու ազդեցութիւնը։  Հայրը նկատելով Արամի երաժշտութեան հանդէպ ցուցաբերած սէրը, չնչին գինով ձեռք կը բերէ հնամաշ դաշնամուր մը, որուն մասին Խաչատուրեան իր յուշերուն մէջ այսպէս կ’անդրադառնայ՝ «Բաւական արագ սովորեցի լսողութեամբ ժողովրդական երգերի ու պարերի մեղեդիներ նուագել:  Մի անբացատրելի երանութեամբ ես անվերջ մէկ կամ երկու մատով դրանք դուրս էի «կորզում»… Առաւել դժուար էր շատ թէ քիչ տանելի նուագակցութիւն գտնելը:  Սակայն որոշ ժամանակ անց դրանից էլ գլուխ հանեցի: «Յիշում եմ, թէ ինչ երջանկութիւն էին պատճառում ինձ այդ՝ թէկուզն պարզունակ, ծիծաղելի, անտաշ, բայց եւ այնպէս կոմպոզիցիայի իմ առաջին փորձերը»: (1)

Ան իր նախնական կրթութիւնը ստացած է  Թիֆլիսի Արղութեան-Դոլգորուկովայի վարժարանէն ներս, երաժշտութեան ուսուցիչ ունենալով  Ղազարոս Աղայեանի որդին Մուշեղ Աղայեանը ապա տասը տարեկանին ընդունուած տեղւոյն առեւտրական ուսումնարանը ուր իր մասնակցութիւնը բերած է փողային նուագախումբին մէջ որպէս շեփորահար:

1921-ի աշնանը Մոսկուայէն Թիֆլիս կը ժամանէ Արամի աւագ եղբայրը բեմադրիչ Սուրէն Խաչատուրեանը (2) Անդրկովկասէն դերասանական երիտասարդ ոյժեր  ներգրաւելու ու Մոսկուայի մէջ կազմակերպելու «Հայկական տրամատիկական սթուտիան» (Հայկական թատերական արուեստանոց):  Վերադարձին եղբօր Արամին իր հետ կը տանի Մոսկուա:  Այնտեղ, տասնութամեայ Խաչատուրեանը նախապատրաստական դասընթացներու հետեւելով  1922-ին կ’ընդունուի Մոսկուայի համալսարանի թուաբանական կաճառի կենսաբանութեան բաժինը:  Նոյն թուականի աշնանը կ’ընդունուի Գնեսիներու երաժշտական ուսումնարանը մասնագիտանալու թաւջութակի: Նկատելով Խաչատուրեանի ստեղծագործական տուեալները, երկու տարի անց իր ուսուցիչին Գնեսինի խորհուրդով զինք կը տեղափոխեն ստեղծագործական դասարան: 1929-ին կ’աւարտէ ուսումնարանը եւ նոյն տարուայ աշնանը կ’ընդունուի Մոսկուայի պետական երաժշտանոցը:  1934 թուականին որպէս «դիպլոմային» աշխատանք կը յօրինէ դաշնամուրի և նուագախումբի երկը (concerto), որուն շնորհիւ գերազանց կ’աւարտէ ուսման շրջանը ու անունը կը քանդակուի երաժշտանոցի պատուոյ մարմարէ յուշատախտակին վրայ:

1937-ին Խաչատուրեան հրաւէր կ’ստանայ  հիմնելու «Խորհրդային Միութեան կոմպոզիտորների միութիւն»ը, որուն նախագահ ընտրուելով կ’արժանանայ  Ի. Ստալինի գնահատանքին ու հովանաւորութեանը յատկապէս իր տարած ստեղծագործական աշխատանքներուն համար: Համաշխարհային երկրորդ պատերազմին ժամանակ Ստալինը արտօնութիւն կու տայ Խաչատուրեանին չմեկնելու ռազմաճակատ, որով պատերազմը պէտք չէր արգելք հանդիսանար խորհրդային արուեստին զարգացմանը:

1939-ի սկիզբը, քաղաքական անձնաւորութիւն Անաստաս Միկոյեանը Խաչատուրեանի հետ ընկերային զրոյցի մը պահուն կ’առաջարկէ պարային ներկայացում ստեղծել Գէորգ Յովհաննիսեանի (3) «Երջանկութիւն» պարային թատերատետրի հիման վրայ:  Խաչատուրեանը ընդառաջելով Ա. Միկոյեանի ցանկութեանը անմիջապէս Փետրուար ամսին աշխատանքի կ’անցնի ու նոյն տարուայ Սեպտեմբեր ամսուն Իլիա Արբատովի (4) բեմադրութեամբ առաջին անգամ Երեւանի Սպենդիարեանի անուան օփէրայի թատրոնին մէջ կը ներկայացուի «Երջանկութիւն« թատերապարը (պալէն). այնուհետեւ Հոկտեմբեր 24-ին Մոսկուայի մեծ թատրոնին մէջ:

Լենինկրատի Կիրովի անուան օփէրային թատրոնի (5) ղեկավարութեան առաջարկով,  Խաչատուրեան կը վերանայի «Երջանկութիւն» պալէի հատուածները, ու համագործակցելով թատերագիր Կոնստանտին Դերժավինին, (6) նոր  խմբագրութեամբ կը վերամշակէ զայն անուանելով «Գայանէ»:  Հինգ ամսուայ տքնաջան աշխատանքէ ետք 1942 Դեկտեմբեր 3-ին Պերմ քաղաքին (7) մէջ կը ներկայացուի «Գայանէ» պալէի առաջին ներկայացումը, պարայարդար (choreographer) Նինա Անիսիմովայի (8) բեմադրութեամբ դառնալով Խաչատուրեանի յաջողութեան վիթխարի վերելքը:  Երբ «Գայանէ»ն պատրաստ էր ներկայացուելու, բեմադրող պարայարդարը մի քանի օր առաջ հեղինակին կ’առաջարկէ թատերապարի երաժշտութեան աւելցնել եւս պար մը տղամարդկանց համար:  Հեղինակը ամբողջական համարելով «Գայանէ»ն չի համաձայնիր, սակայն տեղի տալով  մէկ գիշերուայ մէջ կը յօրինէ Սուրերու պարը:  Շնորհիւ «Գայանէ»ի բացառիկ յաջողութեանը, Խաչատուրեան կը պարգեւատրուի Ստալինեան առաջին կարգի մրցանակով:

1947-ին Խաչատուրեան կը յօրինէ ժամանակի գաղափարախօսութեան բնաբանով յաղթանակի միամաս (single movement) «Սիմֆօնիա- Պոէմ»ը՝ նուագախմբի, 15 մենակատար շեփորներով ու երգեհոնով, որը առաջին անգամ կը կատարուի Լէնինկրատի «ֆիլհարմոնիք» նուագախումբին կողմէ տեղւոյն «ֆիլհարմոնիայի» մեծ դահլիճին մէջ Եվգէնի Մռավինսկիի ղեկավարութեամբ 1947-ի Դեկտեմբեր 13-ին, իսկ Դեկտեմբեր 25-ին Մոսկուայի Չայկովսքիի անուան երաժշտանոցի դահլիճին մէջ Միութեան պետական սիմֆօնիկ նուագախումբի կատարմամբ, կրկին  անգամ վերջինիս ճիպոտին ներքեւ, որը կ’ընդունուի բացառիկ ոգեւորութեամբ:

1948 Փետրուար 10-ին տեղի կունենայ երգահաններու համագումար: Ժողովի ընթացքին Անտրէ Ըժտանովի գլխաւորութեամբ կը ներկայացուի միութեան երաժիշտներու զարգացման հաշուետուութիւն, ուր Սերգէյ Պրոկոֆիեւը, Տմիդրի Շոստակովիչը, Նիկոլայ Մեասկովսկին (9) եւ ուրիշներու կողքին Արամ Խաչատուրեան կը մեղադրուին որպէս ձեւապաշտութեան (formalist) հետեւորդներ, ու հակաժողովրդական երաժշտութիւն ստեղծողներ: Ա. Խաչատուրեանի  մեղադրանքը եղած է յատկապէս իր «Սիմֆօնիա-Պոէմ»ի ոչ սովորական կառուցուածքին ու գործիքաւորման համար, (10)  հետեւաբար այդ պատճառով ալ ազատ կ’արձակեն «Կոմպոզիտորներու միութեան» նախագահի պաշտօնէն, ապա իր տեղ կը նշանակեն ընկերոջը Տիխոն Խրենիկովին. (11) պարտաւորեցնելով երգահաններու ցուցակը պակսեցնելու գործին:  Խաչատուրեան չընդունելով անարդարութիւնը որոշ ժամանակ կը դադրի ստեղծագործելէն. սակայն ի՞նչն էր պատճառը, որ Խաչատուրեան ծանր հետապնդումներու չ’ենթարկուեցաւ չնայած շատ շատեր հեռացած էին իրմէ: Վերջինս իր նկատմամբ եղած անհեթեթ մեղադրանքներուն մասին արտայայտուած է իր միակ ու վստահելի ընկերոջ  Հայկ Յովակիմեանին որ այդ ժամանակ բարձր պաշտօններ կը վարէր պետական վարչական կազմին մէջ:  Յովակիմեանը կը խոստանայ իր դիրքին շնորհիւ բարեխօսելով պատիժը մեղմացնել (12) :Այսպիսով Խաչատուրեանին որպէս պատժամիջոց կ’ուղղեւորեն Հայաստան վերամշակուելու ու վերյիշելու իր արմատները: Այնտեղ Խաչատուրեան վերականգնելով ոյժերը կը վերսկսի իր ստեղծագործական աշխատանքներուն ու հանրութեան կը ներկայացնէ իր «Սիմֆօնիա-Պոէմ»ը վերանուանելով որպէս 3-րդ «Սիմֆօնիա» (համանուագ) ու չբացայայտելով որ սոյն ստեղծագործութեան համար էր մեղադրուած, այլ իրեն ուղղուած թելադրութիւնները նկատի  ունեցած է ի նպաստ իր վերամշակման:  1948-ի Դեկտեմբեր 25-ին 3-րդ «Սիմֆօնիա»ի ու Լէնինի կենսագրական շարժապատկերի երաժշտութեան համար Խաչատուրեանին կը շնորհուի ներում որպէս թէ անարդարութիւն էր իր նկատմամբ եղած մեղադրանքը, ապա 1957-էն մինչեւ 1978 իր մահը կրկին կը վերանշանակուի «Խորհրդային Միութեան կոմպոզիտորների միութեան» նախագահ:  Խաչատուրեանին կը մեծարեն նաեւ  արտասահմանեան երկիրներ շրջագայելու ու հանդէս գալու հեղինակային համերգներով: Այպէս՝ ան շրջագայած է աւելի քան երեսուն երկիրներ ՝ Միացեալ նահանգներ, Ֆրանսա, Անգլիա, Գերմանիա, Աւստրիա, Իտալիա, Վատիկան, Ճափոն, Լատին Ամերիկա, Յունաստան, Եգիպտոս, Լիբանան, Պարսկաստան, Պելճիքա, Պուլկարիա, Ռումանիա, Հունգարիա, Լեհաստան, Չեքոսլովաքիա, Հարաւսլավիա (Եուկոսլավիա), Ֆինլանտա, Շուէտ, Զուիցերիա, Նորվեգիա, Մեքսիքա,   եւ այլուր… արժանանալով պատուոյ շքանշաններու իսկ Հռոմի կողմէն կը շնորհուի Սանթա Չեչիլիա քաղաքի երաժշտական ակադեմիայի պատուաւոր անդամի կոչում:

«Գայանէ»ի  յօրինումէն ութ տարի անց Խաչատուրեան կը ստեղծագործէ մեծածաւալ «Սպարտակ» պալէն, համաշխարհային թատերապարերու երաժշտութեան գագաթներէն մէկը, որուն նիւթը անհատի ճնշման ազատագրման պայքարն էր:  «Սպարտակ»ի մտայղացումը երաժիշտին մօտ ի յայտ եկած է 1941  թուականին, սակայն յայտնի պատճառներով  էր զայն յետաձգած: 1950 Յուլիս 9-ին կը ձեռնարկէ «Սպարտակ»ի աշխատանքներուն:  Երաժշտութեան ձեռագրի առաջին էջին վրայ հեղինակը մակագրած է՝ «սկսում եմ ստեղծագործական վիթխարի յուզմունքի զգացումով»:  Իսկ երբ կ’աւարտէ հետեւեալն է գրած:  «Երեք եւ կէս տարի տեւեց աշխատանքը Սպարտակի վրայ:  Աշխատել եմ առաւելապէս ամրանը:  Ընդհանուր առմամբ Սպարտակը գրուել է 8 ամսում:  Աւարտեցի 1954 թ. Փետրուարի 22–ին»: (13) Նոյն տարուայ Յունիս 3-ի միութեան երգահաններու համագումարին Խաչատուրեան կը ներկայացնէ «Սպարտակ»ի երաժշտութիւնը (երկու դաշնամուրի փոխադրութեամբ):  Իր մտերիմները խորհուրդ կու տան չանդրադառնալ այդ մասին, որով այս անգամ պատիժը շատ աւելի խիստ պիտի ըլլար քան աքսորը: Խորհուրդ տուողներէն էր նաեւ Տիխոն Խրենիկովը: Խաչատուրեան կը դիմէ ընկերոջ Արշակ Առաքէլեանին: (14)  Վերջինս Մարքսի գաղափարախօսական հատորներէն մէկուն մէջէն ցոյց կու տայ, որ պատմութեան մէջ Սպարտակն է եղած ստրուկներու հերոսը: Այս մասին Խաչատուրեան կը հաղորդէ Խրենիկովին թէ կարելի չէ ժխտել Կ. Մարքսի խօսքերը: 1956 Դեկտեմբեր 27-ին Լէնինկրատի՝ Կիրովի անուան օփէրայի ու պալէի թատրոնին մէջ առաջին անգամ կը ներկայացուի «Սպարտակ»ը բեմադրութեամբ պարայարդար Լէօնիդ Եաքօպսօնի(15) հիմնուելով Նիկոլայ Վոլկովի (16) թատերատետրին վրայ ապա 1958-ին Մոսկուայի մեծ թատրոնին մէջ Իգոր Մոիսէեւի (17) բեմադրութեամբ:  1959-ին «Սպարտակ» պալէի համար Խաչատուրեան կ’արժանանայ Լէնինեան մրցանակի:

Արամ Խաչատուրեանի ծրագիրներէն եղած էր Հայոց  Ցեղասպանութեան մասին օփերա գրել նաեւ «հայկական ռապսոդիա» (յեղերգութիւն-narration)  Շիքակոյի «սիմֆօնիկ» նուագախումբին համար սակայն 1978 Մայիս 1-ին 75 ամեայ Խաչատուրեան Մոսկուայի մէջ կը փակէ աչքերը, ու ծրագիրները կը մնան անիրագործելի…:  Սեփական կտակի համաձայն մարմինը կը փոխադրեն Երեւան թաղուելու Երեւանի Կոմիտասի անուան պանթէոնին մէջ:  Երբ Խաչատուրեանի դին կը բերեն Երեւան, օդակայանին մէջ Հայաստանի պետական երգչախումբը Յովհաննէս  Չէքիճեանի ղեկավարութեամբ իր մասնակցութիւնը կը բերէ կատարելով եղերգութիւններ:  Մայիսի 6-ին  հայազգի աշխարհահռչակ երաժիշտ Արամ Խաչատուրեանի մարմինը կը յանձնուի հայրենի հողին:

1989 Հոկտեմբեր 23-ին ազգութեամբ գերմանացի աստղագէտ Ֆրայմուտ Պէորնկէնը կը յայտնաբերէ 8202-րդ աստղաքարը, եւ 1991-ին կ’անուանէ զայն Արամ Խաչատուրեանի անունով:

Հայ մեծանուն երաժիշտին անունը ոչ միայն յաւերժ վերելք պիտի ապրի միջազգային բեմերու վրայ այլ նաեւ երկնային բարձունքներուն մէջ:

1 Գէորգի Խուբով (հայ երաժշտագէտ), «Արամ Խաչատուրեան մենագրութիւն», Ս.Գրող հրատ., Երեւան 1977 էջ 32:

2 Սուրէն Խաչատուրեան (1889-1934)  1916-ին աւարտած է Մոսկուայի համալսարանը եւ 1918-ին հիմնած է Մոսկուայի հայկական պետական դրամատիկական սթուտիան ու մասնակցած Աստրախանի, Նոր Նախիջեւանի եւ Կրասնոդարի (Ռուսաստանի հարաւը Կուբան գետի աջ ափին քաղաք) հայկական թատերախումբերու կազմակերպմանը: Կեանքի կարճ սակայն բեղմնաւոր տարիներուն բեմադրած է Լ. Շանթի Հին Աստուածները:

3 Գէորգ Յովհաննիսեան (1907-1957) բեմադրիչ:

4 Իլիա Արբատով (Եղիա Եաղուբեան)  (1916-1921) Հայ ազգային պալէտի հիմնադիրներէն: 1938-1958 (ընդմիջումներով) Ալեքսանդր Սպենդիարեանի անուան օփէրայի եւ պալէտի պետական թատրոնի գլխաւոր բեմադրիչ:

5 Նախա եւ յետ սովետական իշխանութեան Պետերպուրկի Մարինցկի օփէրային թատրոնը:

6 Կոնստանտին Դերժավին (1903-1956), ռուս  թարգմանիչ, գրականագէտ եւ թատերագէտ:

7 1941-ի վերջաւորութեան, Լենինկրատի պարպումին պատճառով տեղի օփէրայի եւ պալէի թատրոնը ժամանակաւոր տեղափոախուած էր Ռուսաստանի Ուրալեան նախալեռներուն Կամա գետին վրայ գտնուող Պերմ քաղաքը:

8 Նինա Անիսիմով (1909-1979) Լենինկրատի օփէրայի և պալէի թատրոնի մենապարուհի, բեմադրիչ:

9 Արամ Խաչատուրեանի Մոսկուայի երաժշտանոցի ուսուցիչը:

10  Տե՛ս, Գեորգի Խուբով էջ 357:

11 Տիխոն Խրենիկով (1913-2007) դաշնակահար, երաժշտական հասարակական գործիչ: Յետագային  կ’անդրադառնայ որ ինքը ընկերներուն նկատմամբ ստիպողաբար այդպէս էր վերաբերուած ու չէր կրնար օգտակար դառնալ:

12 Այս մասին կէս դար անց Յովակիմեանի թոռնուհին Կարինէ Դանիէլեանն է առաջին անգամ բացայայտած լսելով իր մօրմէն: Նոյնիսկ Ա. Խաչատուրեան այս մասին չէ անդրադարձած իր զաւկին: 

13 Տե՛ս, Գեորգի Խուբով, էջ 415:

14 Արշակ Առաքէլեան, (1909-1993) Տնտեսագէտ, ակադեմիկոս: Մասնագիտութիւնը ստացած է Կ.Մարքսի անուան ժողովրդ. Տնտեսութեան Ինստիտուտին մէջ:

15 Լէօնիդ Եապքօպսօն (1904-1975) Մ. Կիրովի անուան օփէրայի եւ պալէի թատրոնի մենապարող եւ բեմադրիչ

16 Նիկոլայ Վոլկով (1894-1965) թատերագիր, բեմապարի թատերագիր, թատրոնի տեսաբան:

17 Իգոր Մոիսէեւ (1906-2007) Մոսկուայի օփէրայի եւ պալէի մեծ թատրոնի մենապարող, ժողովրդական արտիստ, բեմադրիչ, բեմական ժողովրդական պարերու հիմնադիրներէն:

Սամուէլ Քէօշկէրեան

Մոնթրէալ, 28 Յունուար 2022