Մենք խորը փոսի մէջ ենք: Ամպամած, մթամած երկինք է:
Այստեղից աջ ու ձախ ճանապարհ չկայ:
Պարան, աստիճան էլ չկայ:
Մնում է ինքներս, իրար օգնելով, դուրս գանք այս ճգնաժամային վիճակից:
ԿԱՐԷՆ ԴԷՄԻՐՃԵԱՆ
Յայտնի ճշմարտութիւն է` ցանկացած ազգ, որը կորցնում է իր ազգային նպատակը, վերածւում է ժողովրդի, ամբոխի, հօտի: Որպէսզի ժողովուրդը նորից ազգ դառնայ, պէտք է նորից ազգային երազանք ու նպատակ ունենայ: Բայց արի ու տես, որ մենք թէեւ բազում երազներ ունենք, սակայն այդպէս էլ ազգային հիմնանպատակ չունեցանք: Դրա արդիւնքում էլ ով դարձաւ իշխանաւոր իր ուզած ձեւով, իրեն յարմար ձեւակերպումներով օրէնքները հասկացաւ ու գործեց եւ հիմա ունենք այն, ինչ ունենք: Ունեցանք պատերազմներ, որոնց վերջնարդիւնքում կորցրեցինք Արցախը: Իսկ իւրաքանչիւր գիտակից հայի համար Արցախն անգին է եւ սակարկման առարկայ չէ: Որ իւրաքանչիւր գիտակից, իսկական հայի համար տեղի ունեցածը կատարեալ ողբերգութիւն է:
Մեր պարտութիւնները հոգեբանական էին: Պարտուեցինք ոչ թէ նրա համար, որ թուապէս ու տեխնիկապէս թոյլ էինք, տկար, այլ որովհետեւ այդպիսին էինք հոգեպէս: Պարտուեցինք, որովհետեւ մեր ցեղի ոգու բովանդակ ոյժերն օգտագործելու փոխարէն հովանաւորներ փնտռեցինք: Վաղը կը կորչենք իսպառ, եթէ մնանք այս մտայնութեամբ: Կը փրկուենք, եթէ ազատուենք նախապաշարումներից, եթէ փորձենք ոտքի կանգնել, սակայն ոչ արտաքին դրդումով, օտարների ցանկութեամբ, այլ մեր ներքին, բնական, անզուսպ մղումով: Այնինչ, այսօր մեր պաշտօնեաները գիշեր-ցերեկ այս ու այն երկրում են, հարկատուներիս հաշուին շրջագայում են, հանդիպումներ են ունենում տարբեր մեծութեան գործիչների հետ, իսկ արդիւնքում հոգեբանօրէն դարձեալ նոյն աղքատն ենք, դարձեալ սրա-նրա վրայ հետ ենք յոյսեր կապում: Վերջերս էլ աւելի յաճախ դիմում ենք միջազգային իրաւական կառոյցներին, չհասկանալով, որ միջազգային դատարանը միշտ ուժեղի կողմն է եղել, լինում եւ լինելու: Իսկ ուժեղ լինելու համար պէտք է ընդամէնը երեխաներ ունենալ սեփական երկրում, չգողանալ, շատ աշխատել, շէնացնել ու հզօրացնել սեփական պետութիւնը, ու ոչ թէ յոյսը դնել օդային ամրոցների վրայ: Գոնէ հիմա պիտի խելքի գանք, մեզ թափ տանք, տէր կանգնենք հայրենիքին եւ իրար, որովհետեւ յետոյ կարող է շատ ուշ լինել: Որովհետեւ այն ինչ կատարուեց Արցախի դէպքում կարող է իր շարունակութիւնն ունենալ: Հասկանալ է պէտք, թէ ինչ տիեզերական մասշտապի հրէշութիւն արեցին հայ ազգի դէմ մեր ներքին ու արտաքին թշնամիները, Արցախի ամբողջ գոյքը սկուտեղի վրայ նուիրեցին թուրք եղբայրներին, մի երկու կոպեկ թուրքից ստանալով թրիլիոնաւոր տոլարների արժէքի հող, ընդերք ու պատրաստի բնակավայրեր նուիրեցին, մարդկութեան պատմութեան մէջ էս աստիճանի հրէշաւոր ու այլանդակ դաւաճանութիւն չի եղել ու հետն էլ այդքանից յետոյ ժողովուրդը ոչ մէկի չպատժեց: Վստահ եմ, ժամանակի ընթացքում ամէն ինչ կը պարզուի ու թէկուզ ուշացած, բայց արժանի հատուցում կը լինի:
Կը լինի, եթէ իսկապէս խելքի գանք ու ինքնամաքրուենք մեծաքանակ ախտերից: Ինչպէս սպարապետ Վազգէնն էր իրաւացիօրէն ասում մեր հացն ուտող, ուրիշի դռանը հաչող շներից պէտք է վախենալ: Մեզանից վախենալ, որ միլիոնանոց միթինգներից, Սումգայիթից ու երկրաշարժից յետոյ` էլի մէկմէկու անվերապահօրէն սիրել-ներել-հանդուրժել չսովորեցինք… մի սուտ բանի համար աւտոպուսում կարող ենք մէկմէկու գլուխ ջարդել, հինգ րոպէ անց ինքներս մեզ վարկաբեկել. «ազգ չենք, էլի», կէս ժամ յետոյ վանկարկել` «մի-ա-ցում»: Հազար անգամ ասել ենք, որ մեր փրկութիւնը մեր միասնական ոյժի մէջ է, բայց այնքան ենք իրարից հեռու, ասես իրաւապահ մարմինների աշխատողներն այլ ազգից ենք, գործարարները` ուրիշ, մէկելներս ու էն մէկելներս` լրիւ ուրիշ… մինչդեռ հայ գիւղացին, հայ շինարարը, հայ գիտնականն ու կառավարիչն այսօր առաւել, քան երբեւէ, պարտաւոր են մէկմէկու հանդուրժել-օգնել` դառնալու աշխարհի ամենալաւ հողագործն ու շինարարը եւ գիտնականն ու կառավարիչը: Եւ ամենալաւերի հաւաքականութիւնը կը դառնայ ամենակարող ոյժ: Ուրիշների քանակի դէմ` որակ, այլ ելք մենք չունենք:
Որակազրկումից պէտք է վախենալ, կեղծ տիպլոմներից, սուտ կոչումներից, ծակ փիլիսոփայութիւնից, բոշայութիւնից, որբացութիւնից, ծախուած դիրքերից…
Վախենում եմ մեր խելքի չգալուց: Ամէնից շատ վախենում եմ նրանցից, ովքեր ոչ մի բանից չեն վախենում, բացի աթոռ կորցնելուց (եթէ ունեն):
Իսկապէս վախենում եմ անկիրթ ու բռնի մարդկանցից, որոնց միակ նպատակը փող, շատ փող դիզելն է: Այնինչ, ինչպէս Գերմանիայի նշանաւոր պետական գործիչ, դիւանագէտ եւ երկրի միաւորման գլխաւոր դերակատար Օթթօ ֆօն Պիսմարքն (1851-1862) էր ասում, պետութեան հիմքը դպրոցն է, յենարանը` բանակը… եթէ տնտեսենք դպրոցների վրայ, բանտեր կը կառուցենք, եթէ տնտեսենք ազգային բանակի վրայ, գերեզմաններ կը փորենք: Մենք տնտեսեցինք դպրոցների ու բանակի վրայ եւ իրար հետեւից բանտեր կառուցեցինք, մենք նահատակների համար Եռաբլուր ստեղծեցինք…
Գոնէ հրեաներից սովորենք: Նրանք Հոլոքոստ տեսած, հոլոքոստը դրօշակ -սարքած, Հոլոքոստը առեւտրի վերածած, հոլոքոստով տունտեղ դրած, պետութիւն յօրինած Իսրայէլն այսօր երեք միլիոն պաղեստինցու է որոշել բնաջնջել: Պատահական չէր, որ ամէն օր Փութինի գովքն անող ազգութեամբ հրեայ, ռուս լրագրող, հեռուստա-եւ ռատիօ հաղորդավար Սոլովէովը, իսրայէլցի յայտնի քաղաքական վերլուծաբան, դիւանագէտ Եոքով Գետմին ու միւսները նեղուել էին, որ Քրեմլի տէրը իր համակրանքն ու պաշտպանութիւնն է բարձրաձայն հնչեցրել ի պաշտպանութիւն Պաղեստինի: Յիշում եմ նաեւ, թէ ինչ աղմուկ էին բարձրացրել, երբ Լաւրովը մի առիթով ասել էր, թէ Հիթլերն էլ քառորդ չափով հրեայ է, հրեական արեան կաթիլ կայ նրա մէջ: Հիմա էլ նեղւում ենք, որ Զելենսքին հրեայ է, որ Նեթանիահուն հրեայ է, որ ի սկզբանէ նրանք «ՙակըն ընդ ականը», ընտրեցին, իսկ մնացածը վատ յօրինուած հեքիաթներ են:
Եթէ պաղեստինցիների դաժանութիւնները հաշուի չառնենք, նրանց պայքարն արդարացի է: Հիթլերի մայրը հրեայ է, եւ Հիթլերը համարւում է 100 տոկոսանոց հրեայ եւ ֆինանսաւորուել է Ռոտշիլտնըրի կողմից: Ես մի տեղեկատուութեան հանդիպեցի, թէ ինչպէս են 1943թ. հարուստ հրեաներին Վարշաւայի Կեթթայից ժպիտներով ունեցուածքով ճանապարհում Պաղեստին: Քատրերը 60-ականներին նկարահանուած Խորհրդային վաւերագրական մի ֆիլմում էին, որի ցուցադրումը եղել է արգելուած, հաւանաբար նրա համար, որ ֆիլմը հակասիոնիստական բնոյթի էր… այնտեղ ասւում էր, որ հիմնականում վերացնում էին այն հրեաներին, ովքեր չէին համաձայնւում Պաղեստին գնալ…
Հրեաները միշտ տուժողի կերպար են հագել, բայց նրանց դաժանութեան մասին այնքան բան կայ Աստուածաշնչում, որ մարդ կը զարմանայ: Այնինչ, մեզ միշտ հրամցրել են Օսուենցումի անմարդկային քատրերը: Ի դէպ գաղտնիք չի նաեւ այն, որ վիրուսային լապորաթորիաներում աշխատողներն ու մարդկութեան դէմ մահաբեր միջոցների ստեղծողները իննիսուն տոկոսով հրեաներն են: Ի դէպ, հայերի նկատմամբ նրանց գենետիկ ու թաքուն ատելութիւնն էլ հազարամեակների պատմութիւն ունի: Կարծում եմ, որ իսրայէլա-պաղեստինեան այս պատերազմում միջոցը «Համաս»ն է, զոհը` Կազայի պաղեստինցի ժողովուրդը, իսկ մեծագոյն շահողը` Իսրայէլը:
Նշեմ, որ պաղեստինցիների հանդէպ համակրանքս անթաքոյց է, բայց հակառակ կողմին, հրեաներին չեմ ատում, պարզապէս աշխարհը նրանց շատ երես տուեց: Իրենց հոլոքոստով զզուեցրին, մանաւանդ ինձ, որ ե՛ւ ցեղասպանութիւն է տեսել իրենց հոլոքոստից առաջ, ե՛ւ տեղահանութիւն, ե՛ւ գաղթ: Չէր կարելի այդքան յիմարացնել մարդկութեանը, վերջ ի վերջոյ, մի պարզ ճշմարտութիւն կայ, որքան էլ քեզ համարես աշխարհաստեղծ, Աստուածը հո գիտի ով է իր առաջնէկը, Աստուած հո չի մոռացել, թէ ով իր միակ որդուն խաչին գամեց: Եկել է հատուցման օրը:
Երբ սառնամանիքը դառնում է մինուս քառասուն, իսկ քամին` փոթորիկ, փանկուինները կանգնում են կողք կողքի, մէջքով քամուն: Մերթ ընդ մերթ նրանք, ովքեր կանգնած են խմբի ներսում զիջում են եզրին կանգնածներին իրենց տաք տեղերը: Միայն այսպէս, բոլորի հոգածութեան շնորհիւ, հնարաւոր է գոյատեւել կոշտ կլիմայական պայմաններում եւ յաղթել կատաղի սառնամանիքը: Սա գիտեն փանկուինները, բայց աւաղ, չգիտենք մենք: Անհատական կարող է լինել միայն հոգեւոր փրկութիւնը, ֆիզիքապէս կարող ենք փրկուել միայն ազգովի:
Կարճ ասած` միասնութիւնն է մեր փրկութիւնը:
ՍՈՒՐԷՆ Թ. ՍԱՐԳՍԵԱՆ
ՊԳԴ, փրօֆէսօր
Երեւան
25.10.2023
