Պատմական ակնարկ Կիլիկիա երգի ստեղծմանը

Ինչպէս գիտենք՝ Միքայէլ Նալբանդեանը (1829-1866) տասնիններորդ դարու երկրորդ կէսին դարձաւ Արեւելահայ գրականութեան ազատութիւն ջատագովող բանաստեղծը նոյնպէս ալ Արեւմտահայաստանի մէջ այդ ժամանակաշրջանին նոյն գաղափարներով հանդէս եկաւ Նահապետ Ռուսինեանը (1819-1876):

Ն. Ռուսինեան նախնական ուսումը ստացած է ծննդավայրի Կեսարիոյ Էֆքերէ գիւղին մէջ, ապա Պոլսոյ Սկիւտար թաղամասի Ս. Կարապետ եկեղեցւոյ վարժարանէն ներս:  1844-1851ին բարձրագոյն ուսում ստանալու համար կը մեկնի Փարիզ, ուր Սորպոն համալսարանին մէջ կը ստանայ բժշկագիտութեան Տօքթ.ի աստիճան:* (ամբողջական կենսագրութեան ծանօթանալու համար, տե՛ս Գառնիկ Ստեփանեան Կենսագրական Բառարան Հատոր Գ գիրք 1, ՄԵԼ-Ռ , Ռուսինեան Նահապետ, էջ 318 Երեւան 1990:)

Խանդավառուած 1848ի Ֆրանսական պայքարի ազատագրման գաղափարներով, 1850ին Պոլիս վերադառնալէն ետք իր ներդրումը կ’ունենայ Ազգային Սահմանադրութեան մշակման աշխատանքներուն:  Ֆրանսայի մէջ ան կը ծանօթանայ Frédéric Bératի (1801-1855) հեղինակած Ma Normandie (Histoire, Google, Normandie, Wikipédia կամ Normandie, Petit Larousse illustré, Paris1991 p.1476)    երգին: *  Ն. Ռուսինեան զուգահեռ անցնելով իր եւ Frédéric Bératի*(Biographie, Google, Frédéric Bérat,Wikipédia) հայրենասիրական զգացումները, 1860ին վերջինիս հեղինակած Ma Normandie երգի յատուկ անունները վերափոխելով թարգմանաբար վերամշակելով  զայն կը պատշաճեցնէ այդ օրերու արեւմտահայաստանի գաղափարական զգացմունքները արտայայտող երգի ու կ’անուանէ «Կիլիկիա» խորագրով ապա իր ժամանակաշրջանի  Երաժիշտ Գաբրիէլ Երանեան (1827-1862)ը* (Գաբրիէլ Երանեան, Մուրատեան Մաթէոս, Հայկական Երաժշտական Մշակոյթի Պատմութիւն  Հատոր 2, Երեւան 1970 էջ  99-104: Կամ ՝տես՝ Գաբրիէլ Երանեան, Մուրատեան Մաթէոս, Ուրուագիծ Արեւմտահայ Երաժշտութեան Պատմութեան, Երեւան 1989 էջ  97-101:)  կը յօրինէ տուեալ բանաստեղծութեան երաժշտութիւնը:

Ma Normandie                                                Կիլիկիա

Paroles et musique:                             Երաժշտ.՝ Գաբրիէլ Երանեան
Frédéric Bérat                                     Խօսք՝ Նահապետ Ռուսինեան

Quand tout renaît à l’espérance            Երբոր բացուին դռներն յուսոյ
Et que l’hiver fuit loin de nous               Եւ մեր երկրէն փախ տա ձմեռ,
Sous le beau ciel de notre France         Չքնաղ երկիրն մեր Արմենիոյ
Quand le soleil revient plus doux          Երբ փայլէ իւր քաղցրիկ օրեր,
Quand la nature est reverdie                Երբոր ծիծառն ի բոյն դառնայ,
Quand l’hirondelle est de retour           Երբոր ծառերն հագնին տերեւ,
J’aime à revoir ma Normandie             Ցանկամ տեսնել զիմ Կիլիկիա
C’est le pays qui m’a donné le jour.     Աշխարհ որ ինձ ետուր արեւ:

J’ai vu les champs de l’Helvétie            Տեսի դաշտերն Սիւրիոյ,
Et ses chalets et ses glaciers                   Լիառն Լիբանան եւ իւր մայրեր,
J’ai vu le ciel de l’Italie                             Տեսի զերկիրն Իտալիոյ.
Et Venise… et ses gondoliers                 Վենետիկ եւ իւր կոնտոլներ,
En saluant chaque patrie                      Կղզի նման չիք մեր Կիպրեայ,
Je me disais: aucun séjour                     Եւ ոչ մէկ վայր է արդարեւ
N’est plus beau que ma Normandie     Գեղեցիկ քան զիմ Կիլիկիա,
C’est le pays qui m’a donné le jour.      Աշխարհ որ ինձ ետուր արեւ:

Il est un âge dans la vie                      Հասակ մը կայ մեր կենաց մէջ,
Où chaque rêve doit finir                    Ուր ամենայն իղձ կ’աւարտի.
Un âge où l’âme recueillie                    Հասակ մը ուր հոգին ի տենչ՝
A besoin de se souvenir                        Յիշատակաց իւր կարօտի.
Lorsque ma muse refroidie                  Յօրժամ քնարն իմ ցրտանայ,
Aura fini ses chants d’amour               Սիրոյն տալով վերջին բարեւ,
J’irai revoir ma Normandie                  Երթամ ննջել յիմ Կիլիկիա,
C’est le pays qui m’a donné le jour.    Աշխարհ որ ինձ ետուր արեւ:

«Կիլիկիա» երգը գնահատուած ու լայն ընդունելութիւն է գտած մեր ժողովուրդի հասարակական կեանքին  մէջ, ու մինչեւ օրս ալ ան արտացոլումն է հայ ժողովուրդի զգացումներուն դէպի արեւմտահայաստան:

Կիլիկիա երգը բոլոր ժամանակաշրջաններուն ալ տեղ գրաւած է հայկական երգարաններուն մէջ ըլլայ սփիւռքի եւ հայրենիքի մէջ:  Առաջին անգամ հայկական ձայնանիշերով հրատարակուած է Եզնիկ Քահանայ Երզնկեանցի Ձայնագրեալ ազգային երգարանին մէջ 1882ին Վաղարշապատ: * (Ձայնագրեալ Ազգային Երգարան, Հայ դպրոցների համար, ժողվեց եւ Ձայնագրեց Եզնիկ Քահանայ Երզնկեանց ուսուցիչ հայկական ձայնագրութեան Ներսիսեան Ազգային Հոգեւոր Դպրանոցի Հայոց Տփղիսոյ, Վաղարշապատ ի տպարանի Սրբոյ Կաթողիկէ Էջմիածնի, ՌՅԼԲ-1882, էջ 40:)

Յետագային բարձր մակարդակով դաշնաւորած են տուեալ երգը երգչախումբի ձայնի ու դաշնամուրի նուագակցութեամբ ճոխացնելով հայ երգի գանձարանը  ինչպիսիք են՝ 1885ին Քրիստափոր Կարա-Մուրզան(1853-1902), 1891-1902ին (հաւանական է Ներսիսեան վարժարան պաշտօնավարած ընթացքին) Մակար Եկմալեանը:  1900ին Փարիզի մէջ կը հրատարակուի երրլեզուանի (հայերէն, ֆրանսերէն եւ իտալերէն) յառաջաբանով ու թարգմանութեամբ Recueil de Chant Populair Arméniens հաւաքածոյին մէջ Ernest Reyerի (1823-1909) մշակմամբ: * (Léon Eghiasarian, Recueil de Chant Populaires Arméniens, Paris p.11.

1900-1914 ընթացքին նոյնութեամբ կը հրատարակուի Պոլսոյ մէջ Հայերէն, ֆրանսերէն թրքերէն (ոչ լատինատառ) եւ յունարէն յառաջաբաններով, էջ 14 (դժբախտաբար հրատարակութեան վրայ թուական չէ նշուած 1900-1914ը նշումն է գաղութիս նախկին մտաւորականներէն յանձինս Գաբրիէլ Պասմաճեանի):

1913ին Պետերպուրկի մէջ կը հրատարակուի Գէորգ Սրկ. Չէօրէքչեանի (յետագային Գէորգ Զ. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս) մշակած Երբ որ բացուին երգը: (Երեգ Խմբերգ Մշակեց եւ ներդաշնակեց Ս. Էջմիածնի միաբան Գէորգ սրկ. Չէօրէքչեան. գին 70 կ: Տես Արարատ Ամսագիր, ի Սուրբ Էջմիածին 1913 , Զ-Է էջ 674)

1924ին Գրիգոր Հ. Այգունի (1886-1928),  Գրիգոր Փիտեճեան (1935-2019), 1977ին Պօղոս Ճէլալեան (1927) , 1977ին Զարեհ Արք. Եպս. Ազնաւորեան (1947-2004):

Վստահ եմ կան նաեւ այլ դաշնաւորումներ սակայն դժբախտաբար մեզ ծանօթ չըլլալու պատճառով գուցէ չկարողացանք շարքը ամբողջացնել:

Սամուէլ Քէօշկէրեան