Նոյեմբեր 18-ին ԵՊՀ-ի մէջ մեկնարկած է «Արդի հայերէնի հիմնախնդիրներ» խորագիրով երկօրեայ գիտաժողովը, որուն կազմակերպիչներն են Համազգային հայ կրթական մշակութային միութիւնը եւ Երեւանի պետական համալսարանը:
«Հայերն այսօր»-ի փոխանցած տեղեկութիւններով՝ գիտաժողովին ելոյթ ունեցած է նաեւ ՀՀ սփիւռքի նախարար Հրանոյշ Յակոբեան, որ մասնաւորապէս ըսած է.
«Ողջունելի է Մայր բուհում համահայկական այս ձեռնարկի կազմակերպումը, այն էլ` Մայրենիին նուիրուած: Ուրախ եմ նաեւ, որ վերջին շրջանում մեր գիտնականները, մասնագէտները եւ լեզուաբանները բաւականին լուրջ ուշադրութիւն են դարձնում այս խնդրին: Ընդամէնը մի քանի ամիս առաջ Գիտութիւնների ազգային ակադեմիայի Հ. Աճառեանի անուան լեզուի ինստիտուտի հետ համատեղ կազմակերպեցինք «Արեւմտահայերէնի եւ արեւելահայերէնի մերձեցման խնդիրները» խորագրով համաժողովը: Կարող եմ ասել, որ համաժողովից յետոյ առանձնակի աշխուժութիւն եւ տեղաշարժեր են նկատւում Սփիւռք-Հայրենիք կապերում, յատկապէս` հայոց լեզուի, հայ գրականութեան խնդիրների ուսումնասիրման, զարգացման առումով: Մենք ստեղծել ենք աշխատանքային խմբեր եւ փորձում ենք գիտական հետազօտութիւնների միջոցով ստեղծել համապատասխան դասագրքեր, նիւթեր, գիտական հետազօտութիւններ, որպէսզի կարողանանք պահել, պահպանել մեր Ոսկեղենիկը:
Ակնյայտ է, որ Մայրենիի կորուստը հայ ինքնութեան կորուստն է: Ակնյայտ է նաեւ, որ լեզուամտածողութեան կորուստը ազգի հոգեկերտուածքի կորուստն է, ուծացման ամենակարճ ուղին: Ակնյայտ է նաեւ, որ 100 տարի առաջ եղեռնահարուեց ո՛չ միայն ազգը, այլ նաեւ` Մայրենին: Մայրենին կտրուեց իր բնականոն զարգացման օրրանից եւ բեկորուած, կտոր-կտոր եղած դարձաւ աշխարհասփիւռ:
Արեւելահայերէնը կարողացաւ ունենալ իր զարգացման բնականոն ընթացքը, քանի որ պետութեան գոյութեան պայմաններում ստեղծուեց լեզուական դպրոց, ստեղծուեցին դասագրքեր, մատուցման ձեւեր, եւ արեւելահայերէնի վտանգուածութիւնը բացառուեց, սակայն արեւմտահայերէնը մնաց անհատների, կառոյցների, կազմակերպութիւնների հոգածութեան առարկան, եւ աշխարհի տարբեր ծայրերում այն տարբեր դրսեւորումներ ստացաւ:
Սակայն Սփիւռքի բազմատարրութեամբ, տարբեր կառոյցների, կազմակերպութիւնների կողմից կրթական հաստատութիւնների ստեղծմամբ, հովանաւորութեամբ, հետեւաբար նաեւ ուսումնակրթական եւ հայեցի դաստիարակութեան բազմազան մօտեցումներով ու պահանջներով պայմանաւորուած լեզուական խնդիրները գնալով աւելի են բարդացել:
Ցաւով պէտք է նշեմ, որ ԵՈՒՆԵՍԿՕ-ն արեւմտահայերէնը դասել է առանձնապէս վտանգուած լեզուների շարքին: Եւ մենք, սիրելի՛ մասնագէտներ, սիրելի՛ հայագէտներ, սիրելի՛ լեզուաբաններ, կոչնակ պէտք է հնչեցնենք, որ արեւմտահայերէնը մեր ազգային արժէքն է, եւ այն պահելը, պահպանելը եւս Հայոց պետութեան գլխաւոր խնդիրներից մէկն է:
Արեւմտահայերէնի պահպանմանն ու զարգացմանը խանգարում են հետեւեալ գործօնները`
– արեւմտահայերէնի վարչական կիրառութիւնն աւելի շատ ունի խորհրդանշական բնոյթ, քանի որ Սփիւռքի հաստատութիւններն իրենց գործառնութիւնների համար յաճախ դիմում են երկլեզուութեանը,
– համայնքներում արեւմտահայերէն նիւթերի ընթերցողների քանակը նուազում է,
– երիտասարդ սերունդը կրօնական ծիսակարգերում աշխարհաբար արեւմտահայ լեզուն դիտում է նոյն տեսանկիւնից, ինչ գրաբարը, որն օգտագործւում է պատարագ մատուցելու, բայց ոչ կրթական կամ գործնական նպատակներով,
– պակասում է հայկական դպրոց յաճախող աշակերտների թիւը,
– փակւում են հայկական դպրոցները,
– ծերանում են մայրենիի ուսուցիչները, փոխարինողների քանակը բաւարար չէ,
– չկան լեզուի ուսուցման անհրաժեշտ գրքեր, մեթոդական ձեռնարկներ,
– Սփիւռքի համար Հայաստանը դեռ չի դարձել հայերէնի ուսուցման կենտրոն,
– աւելանում են խառնամուսնութիւնները,
– պակասում է հայերէն խօսող երիտասարդների թիւը,
– տանը, հայկական միջոցառումների ժամանակ հայերէն գրեթէ չեն խօսում,
– ժողովրդագրական տեղաշարժերի հետեւանքով ոչ միայն Սփիւռքն է դառնում բազմաշերտ, այլեւ բարդ խճանկար է ստեղծւում զուտ լեզուական տեսակէտից. օտար լեզուներից փոխառնչութիւնները խաթարում են լեզուական միասնութիւնը,
-ներքին համայնքային առումով կան յաւելեալ ազդակներ, որոնք նպաստում են ներկայ սերնդի լեզուի եւ մտածելակերպի փոփոխութեանը` ի վնաս հայապահպանութեան` Հայրենիքի մասին ժխտական կեցուածքի դրսեւորում, հայերէնի եւ հայ մշակոյթի ստորակարգում եւ այլն,
-բազմամշակութային միջավայրի, սոցիալական եւ հոգեբանական ամենատարբեր ազդեցութիւններ:
Ես շատ ուրախ եմ, որ այսօր հրապարակի վրայ են սահմանադրական բարեփոխումները, որտեղ երեք անգամ է անդրադարձ կատարւում հայոց լեզուին: Գործող Սահմանադրութեան մէջ միայն մէկ անգամ է նշւում, որ հայերէնը պետական լեզու է: Սակայն այսօր, արդէն այս նոր փաստաթղթում` եւ՛ 16, եւ՛ 19-րդ յօդուածներում (որոնք վերաբերում են գիտութեանը, կրթութեանը, մշակոյթին), խօսւում է, որ պետութիւնը պարտաւոր է պահել, պահպանել եւ զարգացնել հայերէնը` որպէս պետական լեզու: Սփիւռքի բաժնում եւս ակնյայտօրէն մեծ տեղ է յատկացւում լեզուին` նշելով, որ պետութիւնն ամէն ինչ պէտք է անի Հայրենիքից դուրս հայերէնը պահելու եւ պահպանելու համար:
ՀՀ սփիւռքի նախարարութիւնն արդէն իսկ ձեռնարկել եւ իրագործում է մի շարք ծրագրեր, որոնցից կարելի է թուարկել հետեւեալները.
Նախարարութիւնը, կարեւորելով լեզուի պահպանութեան հարցերը, շարունակաբար գերակայ խնդիր է դարձրել «Հայոց լեզուի տարածումն ու հայ երիտասարդութեան շրջանում հայերէնի իմացութեան մակարդակի բարձրացումը»:
Նախարարութեան կողմից տարիներ շարունակ իրականացուող բազում ծրագրեր միտուած են նպաստելու Սփիւռքում լեզուապահպանութեանը եւ ազգապահպանութեանը: Այդպիսիք են «Սփիւռք ամառային դպրոց», «Արի տուն», «Ելեկտրոնային գրադարան», «Արեւմտահայերէնից արեւելահայերէն եւ հակառակը փոխարկիչ», «ԱՊՀ երկրների հայ համայնքների կրթամշակութային խնդիրների լուծմանն աջակցութիւն», «Հայոց լեզուի ուսուցման հեռուստադպրոց», «Ուսուցիչների գործուղում հեռաւոր տարածաշրջաններ», «Արեւմտահայերէնին վերաբերող գիտական հետազօտությունների խրախուսում» եւ այլ ծրագրեր:
Հետեւաբար, սա մեր խնդիրն է, սիրելի՛ գիտնականներ. սա Սփիւռքի խնդիրը չէ միայն, որովհետեւ Սփիւռք ասուածը հաւաքական պետութիւն չէ, դա բաժան-բաժան կառոյցներ, կազմակերպութիւններ ու անհատներ են: Հետեւաբար, մենք պէտք է թողնենք այն մտայնութիւնը, որ միայն լեզուի մէկ ճիւղի մասին պէտք է մտահոգուենք, մէկ ճիւղը միայն զարգացնենք: Մեր խնդիրը պէտք է լինի հայերէնը` իր երկու ճիւղերով, ամբողջութեան մէջ պահելու եւ պահպանելու խնդիրը:
Այսօր, կարծում եմ, մենք ունենք 2 հարց. առաջինը` արեւելահայերէնի անաղարտութեան, մաքրութեան եւ կանոնակարգման խնդիրն է, իսկ դա նշանակում է բարձրագոյն խորհրդի ստեղծում, ինչի մասին մի քանի անգամ արդէն հնչեցուել է, եւ ես շատ կ’ուզենայի, որ այստեղ եւս մեր գիտական հանրութիւնը մէկ անգամ էլ անդրադառնար այս խնդրին: Երկրորդ հարցը լեզուի երկու ճիւղերի մերձեցման հարցն է: Մենք, կարծում եմ, պիտի հասկանանք, որ չենք կարող ուրիշից պահանջել պահպանելու մեր լեզուն, հետեւաբար, եկէ՛ք դառնանք պահանջատէր հայերէնի նկատմամբ:
Եկէ՛ք բոլորիս համար պարտադիր դարձնենք այն մտայնութիւնը, ըստ որի`
1. Մենք պարտաւոր ենք պահպանել հայոց լեզուն` իր երկու ճիւղերով , մեր լեզուն անաղարտ պահել եւ ապահովել հայերէնի միասնական զարգացումը` իբրեւ ազգային միասնութեան պահպանման եւ պետականութեան զարգացման կարեւորագոյն գործօն:
2. Հայոց լեզուն իր արեւմտահայերէն ու արեւելահայերէն ճիւղերով պէտք է շարունակի լինել ողջ հայութեան սեփականութիւնը եւ պէտք է ունենայ միասնական գործառութիւն ու զարգացում:
3. Արեւմտահայերէնը մեր լեզուամշակութային հարստութիւնն է, մեր մշակոյթի անքակտելի մասը. այն պէտք է լինի հայոց պետականութեան, ողջ հայ ժողովրդի մշտական հոգածութեան առարկայ:
4. ՀՀ Սահմանադրութեամբ եւ «Լեզուի մասին» ՀՀ օրէնքով Հայաստանի Հանրապետութիւնում պետական լեզուն հայերէնն է: Իսկ սա նշանակում է` հայերէնն իր ամբողջութեան մէջ, ճիւղերով, բարբառներով:
5. Հայաստանի Հանրապետութիւնը հայապահպանութեան, հայոց լեզուի պահպանութեան, հայագիտութեան զարգացման կարեւորագոյն եւ հիմնական կենտրոնն է, որտեղ հայագիտութեան ներդաշնակ զարգացումը պետութեան առաջնահերթութիւններից է:
Խօսքս ուզում եմ եզրափակել անգլիացի բանաստեղծ Ճորճ Պայրոնի խօսքերով. «Աստծոյ հետ խօսելու միակ լեզուն հայերէնն է»:
