Յատուկ «ԱՊԱԳԱՅ» շաբաթաթերթին
Արցախեան քառասունչորսօրեայ պատերազմին ամենադժուար պահը, 9 Նոյեմբերին հռչակուած հրադադարէն ետք, երեւելի դարձած պահերն էին, երբ հարիւրաւոր դիակներ կը հասնէին Ստեփանակերտի մեռելատուն ՝ «մորկ»։ Ֆրանսահայ հանրայայտ լուսանկարիչ Անթուան Աքուճեան այդ մասին խօսելով, կ՚ըսէ.«Քամէրան մէկ կողմ դրի։ Կրցայ նկարել միայն մէկ լուսանկար», եւ հեռախօսը բանալով ցոյց կու տայ այդ լուսանկարը, ուր կ՚երեւին հարիւրաւոր սեւ տոպրակներ, որոնց մէջ կան հայ նահատակներու դիակները։ Աքուճեան կը շարունակէ. «Զգացի, որ իմաստ չկար նկարելուս մէջ։ Ինծի համար, պատերազմի ամէնէն բարդ, ամէնէն դժուար, ամէնէն աննկարագրելի ու սեւ պահն էր ատիկա, երբ հարիւրաւոր դիակներ բերուեցան Ստեփանակերտ. որմէ ետք ալ, քանի որ Ստեփանակերտի «մորկ»-ը փոքր էր, տարածուեցան Հայաստանով մէկ»։ Աքուճեան կը յիշէ բոլոր այն ընկերները, որոնք այլեւս իր հետ չեն եւ զոհուեցան պատերազմի ընթացքին։ Ան կը նշէ, որ իրեն համար այս պատերազմը հասկնալի տուեալներով պիտի աւարտէր հայկական կողմի պարտութեամբ, հաշուի առնելով բանակներուն միջեւ եղած թուաքանակի մեծ տարբերութիւնը, ինչպէս նաեւ այն փաստը, որ թշնամի Ատրպէյճանը ունի ռազմական մեծ առաւելութիւն հայկական կողմին հանդէպ։ Աքուճեան նաեւ կը պատմէ, որ ստեղծուած պայմանները բաւական բարդ էին եւ հազիւ քանի մը անգամ կրցած է սահմանային՝ պատերազմական կէտեր հասնիլ, այդ ալ շնորհիւ իր ծանօթութիւններուն եւ Արցախի պատասխանատուներուն հետ ունեցած կապերուն։
-Յարգելի Անթուան ինչպէ՞ս յայտնուեցար լուսանկարելու աշխարհին մէջ։
Պատահական՝ սկսայ երկրաշարժի ժամանակ։ Մէկ տարի Հայաստան եկած էի, օգտակար դառնալու՝ SOS Armenia-ով։ Անդամակցեցայ եւ եկայ մէկ տարի՝ աւելի ճիշդ, մինչեւ դպրոցներուն բացուիլը։ Սկիզբը նիւթապէս կ՚օգնէի, յետոյ ստեղծեցի ծրագիր մը՝ հաշմանդամ եւ որբ երեխաներուն համար՝ Սեւանի ափին։ Մինչեւ հիմա այդ կազմակերպութիւնը գոյութիւն ունի եւ կը կոչուի «Փիւնիկ»։ Ես ստեղծեցի Յակոբ Աբրահամեանին հետ, որպէսզի օգնենք շրջանի երեխաներուն, յատկապէս, որ դպրոցները փակ էին այդ ժամանակ։ Այդ բոլորի կողքին՝ կը նկարէի դէպքերը, երեխաները, եւայլն։ Երբ Ֆրանսա վերադարձայ, հրատարակիչ մը հրատարակեց իմ նկարներս եւ զիս ներկայացուց իբրեւ նկարիչ, եւ այդպէս սկսաւ լուսանկարչութեան ուղիս։
-Ի՞նչն էր, որ քեզի կապեց լուսանկարչութեան։ Այն ատեն ուրիշ ասպարէզ մը ունէի՞ր։
Ես մասնագէտ` արհեստավարժ պարող էի։ Ֆրանսայի մէջ՝ «Քապարէ»-ներու մէջ կը պարէի կովկասական պարեր՝ ուքրանական, ռուսական, հայկական…։ Եւ կը ճամբորդէի։ Երբ երկրաշարժը եղաւ, սկսայ հետաքրքրուիլ լուսանկարչութեամբ։ Գիտես՝ այդ ժամանակ Սովետական Միութիւն էր, եւ Հայաստանը իւրայատուկ՝ արկածախնդրական տեղ մըն էր։ Երբ մէկ տարի յետոյ վերադարձայ, առաջին գիրքս տպեցի՝ «Փարանթէզ» հրատարակչատան մէջ։ Երեսուն տարեկան էի, եւ որպէս պարող, արդէն նահանջի մէջ էի։ Լուսանկարչութեան սկզբունքը սիրեցի՝ իրականութիւնը նկարել, փաստերը հաւաքել, եւ այդպէս սկսաւ պատմութիւնը։ Տասը տարի սորվեցայ մասնագիտութիւնս։ Մտայ «Ռաֆօ» լրատուական նշանաւոր հիմնարկը։ «Փիքթոիալ Սէրվիս» էր, ու լուսանկարները ՝ սեւ ու սպիտակ կը տպէինք, որ համաշխարհայնօրէն տարածուած էր։ Քանի մը տարի տեւեց մինչեւ մասնագիտութեան ամբողջ «թեքնիք»-ը սորվիլս։ Կ՚ուզէի նկարչութեան ամբողջ մանրամասնութիւնը իմանալ։ Մինչեւ, որ ես զիս հաստատեցի, որպէս լուսանկարիչ։ Աւելի ուշ «Պրաւօ» լրատուական ընկերութեան համար աշխատեցայ։
-Դուն քեզի պատերազմական լրագրող կը համարե՞ս։
Ոչ, պատերազմի լուսանկարիչը կ՚երթայ միայն պատերազմի դաշտ ու կը նկարէ։ Ես պատերազմի դաշտ գացի, քանի որ երեսուն տարուան «թեմաթիք» աշխատանքիս մէջ յաճախ եղած եմ Ղարաբաղ։ 90-ականներու պատերազմին այդտեղ չէի։ Եղած եմ դիրքերու վրայ, յատկապէս՝ Շուռնուխ, բայց չեմ կրնար ըսել, որ ուժեղ պատերազմ նկարած եմ։ Երբ Իրաքի՝ Մուսուլի պատերազմը սկսաւ 2017-ին, հոն գացի։ 2018-2019-ին Սուրիա գացի՝ Պաղուս, Տէր- Զօր։ Այդ դաշտերը կը պատկանէին, կամ կ՚առընչուէին հայկականութեան հետ։ Թէեւ, ինչ որ կը պատահէր, կապ չունէր հայութեան հետ, բայց ես, իբրեւ հայ կը տեսնէի կապը մեր պատմութեան հետ, յատկապէս Տէր- Զօրի անապատը, որ իմ վրաս շատ ազդեց։ Նոյնն է պարագան Մուսուլին։ Երբ հայ փախստականները 1915-ին, Սուրիոյ ճամբարներէն՝ Տէր- Զօրէն գացած են Մուսուլ, եւ Պաղտատի մէջ կայացած թրքական զօրքը իմացած է անոնց մասին, գացած եւ սպաննած է զիրենք։ Անոնց թիւը մօտ քսան հազար եղած է։ Այս բոլորը յիշելով, այդ վայրերը կը կապէի մեր պատմութեան հետ։
«Արցախի պատերազմը, այո՛ կանխորոշուած էր»
-Ի՞նչ կարծիք ունիս Արցախի վերջին պատերազմին մասին. այն կանխորոշուած է՞ր։
Անշուշտ։ Իմ կարծիքովս պատերազմը որոշուեցաւ 2018-ին, երբ Հայաստանի մէջ յեղափոխութիւն տեղի ունեցաւ։ Այս կառավարութեան քաղաքական հասունութիւնը կը պակսէր։ Այս տարածաշրջանին մէջ, առանց ռուսերուն չենք կրնար ապագայ ունենալ, եւ պէտք չէ մտածել ռուսերուն մեր քաղաքականութենէն հեռացնել։ Այս պատերազմը ապացուցեց մեր քաղաքականութեան տհասութիւնը։
-Դուրսէն դիտելով, կրնայի՞նք առաջքը առնել այս ահռելի հետեւանքներ ունեցած պատերազմին։
Ինծի կը թուայ, որ այս պատերազմը յեղափոխութեան հետեւանքն էր։ Ռուսիան երբեք պիտի չձգեր, որ ՕԹԱՆ-ի բանակը գայ իր սահմաններէն ներս եւ կռուի հայերուն դէմ։ Բայց Ռուսիոյ հետ մեր սխալ քաղաքականութիւնը այս վիճակին հասցուց մեզ։Շատ պարզ է այս բոլորը հասկնալը։ Եւ այդ պատճառով մենք մինակ մնացինք։
-Մտահոգիչ է նաեւ, որ պատերազմը չէ աւարտած։ Այդ մասին ի՞նչ կ՚ըսէք։
Ճիշդ էք, քանի որ Թուրքիան, հարիւր տարի առաջ կատարած ցեղասպանութեան համար չդատուեցաւ՝ չպատժուեցաւ, հետեւաբար պիտի շարունակէ մինչեւ վերջ։ Նոյն ձեւով պիտի փորձէ լուծել իր խնդիրները հայերուն հետ, քիւրտերուն հետ եւ ուրիշ ազգերու վրայ։ Երբ Թուրքիա կ՚երթաս, ազերիական բազմաթիւ դրօշակներ կը տեսնես՝ արդարութեան դատարանին վրայ նոյնիսկ կը տեսնես։ Թուրքերը «փանթուրքիզմ»-ի իրենց ծրագիրը մինչեւ վերջ պիտի շարունակեն։ Այս մէկը հայերը պէտք է հասկնան՝ մինչեւ Թուրքիան չընդունի Ցեղասպանութեան փաստը, մենք վտանգի տակ պիտի շարունակենք ըլլալ։
-Դուք տարբեր տեսակի հայ մարդոց հետ կը շփուիք՝ Հայաստանցի, Սփիւռքահայ, Ֆրանսահայ…մենք՝ հայերս բան մը սորվեցա՞նք այս վերջին պատերազմէն։
Դժուար է պատասխանել այս հարցումին։ Ես, դաշտի մարդ եմ՝ ո՛չ քաղաքագէտ, ո՛չ ալ պատմաբան եմ , նոյնիսկ լրագրող չեմ. բայց իմ տրամաբանութիւնս, կարծիքս հիմնուած կ՚ըլլայ տարբեր դաշտերուն մէջ տեսածներուս վրայ։ Երբ թուրքերը մտան Սուրիա՝ Ռոճաւա եւ երեսուն քիլոմեթր շղթայ կառուցեցին, այն ժամանակ մտածեցի եւ հասկցայ, որ հանգիստ կրնան յարձակիլ Հայաստանի վրայ։ Մասնաւորաբար, երբ թուրքերը դաւաճանեցին այն քիւրտերուն, որոնք կռուած եւ յաղթած էին Տաէշի («Իսլամական Պետութեան») դէմ, մտածեցի, որ հապա հայերուն ինչ կրնան ընել։ Իսկ երբ քանի մը ամիս ետք, Էրտողանը յայտարարեց. «Մենք պիտի աւարտենք մեր պապերուն գործը», ես այդ ժամանակ մտածեցի, որ Հայաստանի ուղղութեամբ պատերազմ պիտի հրահրեն։ Եւ երբ անմիջապէս զինամթերք եւ բանակ մտաւ Նախիջեւան, հաստատեցի որ պատերազմի կը պատրաստուին։ 2019 թուականին, գետնի վրայ արդէն զգացի, հասկցայ, որ պատերազմի կը պատրաստուին։ Մենք պէտք է ուժեղ ըլլանք քաղաքականութեան մէջ՝ ճատրակի պէս պէտք է կարենալ խաղալ։
-Խօսինք քիչ մը քու նկարներուդ մասին։ Գիտենք, որ Երեւանի մէջ մեծ ցուցահանդէս մը բացիր, որ նուիրուած էր պատերազմին, եւ որ մեծ աղմուկ ձգեց։ Գո՞հ ես ցուցահանդէսին արդիւնքէն։
Ցուցահանդէսը ուղղակի պատերազմի մասին չէր, բայց պատերազմի նկարները մեծամասնութիւն կը կազմէին՝ գրաւած էին ցուցահանդէսը։ Հոն ներկայ էին նաեւ երեսուն տարուան աշխատանքներէս օրինակներ։ Ցուցահանդէսը աւելի տեսանելի դարձաւ, քանի որ պատերազմի լուսանկարները ամէնէն մեծ բաժինը ունէին։ Երբ տեսայ պատերազմը, հոգեկան ցնցում ունեցայ, շատ ազդուեցայ։ Քարվաճառ գացի, երբ կը յանձնէին, հոն էի, տեսայ այդ ամբողջը։ Մինչեւ 4 Նոյեմբեր Շուշի էի եւ մինչեւ Հոկտեմբերի վերջը կ՚երթայի եւ Ղազանչեցոց մոմ կը վառէի։ Չկրցայ հոգեպէս ընդունիլ՝ տանիլ։ Ի՞նչ կը նշանակէ մէկ օրուան մէջ կորսնցնել այդ ամէնը։ Ֆիզիքապէս ապրեցայ այդ ամէնը, եւ չէի կրնար պատկերացնել, թէ ինչ կը նշանակէ հող կորսնցնել։ Այդ ամբողջ պատկերը դեռ աչքիս առջեւ է։
-Հիմա կրցա՞ծ ես դուրս գալ այդ հոգեկան վիճակէն։
Ոչ, ատիկա իմ մէջս կը մնայ մինչեւ կեանքիս վերջը։
-Ընկերներ կորսնցուցի՞ր։
Այո։ Շատ տղաք կը ճանչնայի, որոնք չվերադարձան։ Յատկապէս, վերջին օրերը, «Քարին տակ»ի այդ երիտասարդները, որոնք խրամատ կը փորէին, եւ որոնք փորձառութիւն չունէին եւ հոն ղրկուեցան եւ տուժեցին։ Շատ դժուար էր այս ամէնը տեսնելը։
-Ցուցահանդէսը կրնա՞յ ըլլալ, որ Ֆրանսայի մէջ ալ բացուի։
Ցանկութիւն ունիմ Ստեփանակերտի մէջ ցուցահանդէս մը բանալ։ Նաեւ Գիւմրիի մէջ տեղի պիտի ունենայ։ Երկու տարուան ընթացքին, Ֆրանսայի մէջ երկու ցուցահանդէս բացի, մէկը Փարիզի «Ռեփիւպլիք» հրապարակը, 2021-ի Ապրիլ ամսուան մէջ։ Հոն յատկապէս մեծ չափերու լուսանկարներ ցուցադրեցի։ Նոր կառուցուած Պասթիի հրապարակին առաջին ցուցահանդէսն էր։ Իսկ երկրորդը՝ «Կարնիէ»-ի մէջ էր, երկու ամիս առաջ։
-Ֆրանսացիք, ինչպէ՞ս ընդունեցին ։
Ֆրանսացիները լաւ կ՚ընդունին արուեստի գործերը։ Նախ կը նային աշխատանքին, յետոյ կը կարդան պատմութիւնը։ Ֆրանսացիները կը սիրեն մեզ։
-Հայերուն «սիրելու» խնդիրէն, մենք պիտի կարենա՞նք օգտուիլ, քու կարծիքովդ։
Քաղաքականութիւնը «ցինիք» բան մըն է։ Զգացական բան չկայ։ Կան հայասէր քանի մը քաղաքապետեր, բայց պետութիւնները իրենց շահերով կ՚առաջնորդուին։ Հիմա, իրենց շահը աւելի թուրքերու կողմն է։ Ուքրանական պատերազմին մէջ միջնորդ եղաւ Ֆրանսան։ Ազրպէյճանը նաւթ եւ կազ ունի ծախելու, եւ արդէն Եւրոպան ստորագրած է համաձայնութիւն։ Ի՞նչ ունին ծախելու հայերը։ Ոչ մէկ բան։
-Ուրեմն ի՞նչ պէտք է ընել։
Սա պէտք է հարցնել քաղաքականութեամբ զբաղող մարդոց։
-Շատեր կ՚ըսեն, որ մէկ նկար մը տասը յօդուածի տեղ է։ Այդպէ՞ս է։
Ոչ, չեմ կարծեր։ Լաւ յօդուած մը՝ ճիշդ, հեռատես յօդուած մըն ալ կարեւոր է, ինչպէս որ նկար մը։ Ինչպէս, որ ըսի նախապէս, քաղաքական մարդիկը քիչ մը հեռատես պէտք է ըլլան եւ կարենան կացութիւնը ճիշդ կարդալ։ Պէտք էր դաշտի վրայ ըլլային, զինուորներուն հետ, որպէսզի գիտնային, թէ ինչ կը նշանակէ զինուոր ըլլալ, կեանքդ նուիրել հայրենիքիդ, ինչպէս, որ այդ երիտասարդները ըրին։
-Գրեթէ երկու տարի անցաւ։ Ինչպէ՞ս գտար Հայաստանը պատերազմէն ետք։ Անորոշութիւն, վախ, մտահոգութիւն կա՞յ դէմքերուն վրայ։
Ոչ։ Նոյնիսկ պատերազմի ժամանակ, երբ կու գայի Երեւան, կը զարմանայի, թէ ինչպէս մարդիկ իրենք իրենց մասին կը մտածեն։ Շատերը կ՚ըսէին. «Մենք շատ զոհ տուինք Ղարաբաղի համար»։ Չեն հասկնար, որ Ղարաբաղը առաջին քայլն է՝ ճակատն է։ Չեն ընդունիր այդ մէկը։ Ասիկա կը նմանի այն մարդուն, որ տասներորդ յարկէն ինկած ժամանակ, ամէն մէկ յարկէն, որ կ՚անցնի, կ՚ըսէ, թէ տակաւին ամէն ինչ լաւ է։ Պէտք չէ վախնալ, բայց պէտք է լուրջ ձեւով նայիլ Թուրքիոյ քաղաքականութեան, եւ ընդունիլ, որ ան որոշած է մինչեւ վերջ երթալ։ Պէտք է հասկնալ այս մէկը։ Ան պիտի փորձէ աւարտել իր ծրագիրը։ Փորձեց 1918-ին, որ աւարտուեցաւ Սարդարապատի պայքարով։ Ատոր համար, ինք ստեղծեց Ազրպէյճանը։ Մեզ ցեղասպանողները ստեղծած են Ազրպէյճանը։ Ազրպէյճան գոյութիւն չ՚ունէր։ Իրենք թուրք հաւաքականութիւններէն ստեղծեցին Ազրպէյճանը, որպէսզի իրենց ծրագիրը աւարտեն։ Պէտք է ընդունիլ, որ մեր պատմութեան այս բաժինը տակաւին աւարտած չէ։
-Խօսեցանք Թուրքիոյ դերին մասին, բայց չե՞ս կարծեր, որ այս երեսուն տարուան մէջ մենք ալ շատ սխալներ ըրինք։
Այո՛, անշուշտ։ Կը կարծեմ, որ հայերը միշտ կը սպասեն, որ ռուսերը օգնութեան պիտի հասնին։ Պէտք է հասկնանք, որ մենք մինակ ենք, եւ պէտք չէ սպասենք ուրիշին օգնութեան։ Նիւթական մեծ ներդրում պէտք է ընել բանակին եւ կրթութեան։ Ազգովին պէտք է մասնակցինք այս գործին։
-Յոյս ունի՞ս, որ փոփոխութիւն կ՚ըլլայ։
Մեր բոլորին հետ կապուած է այս խնդիրը։ Այո, անշուշտ յոյս ունիմ, քանի որ հող ունինք։ Քիւրտերու նման չենք։ Մարդիկը քանի միլիոն են, հող չունին, միայն Իրաքի մէջ ինքնավարութիւն մը ունին։ Մենք հող ունինք, որու վրայ ժողովուրդ կ՚ապրի։ Պէտք չէ յոռետես ըլլանք։ Պէտք է պայքարինք, պաշտպանենք զայն։
-Յաջորդ ծրագիրներուդ մասին կ՚ուզէի գիտնալ, որպէսզի մեր ընթերցողն ալ ճանչնայ, թէ ինչ ծրագիր ունիս։
Ես կը շարունակեմ լուսանկարչական աշխատանքս եւ ունիմ զանազան «թեմաթիք», խոր նիւթերով հետաքրքրական նկարներ, տարբեր վայրերու մէջ նկարահանուած՝ Հայաստան, Թուրքիա, Սուրիա, Ղարաբաղ, Վրաստան, ամէն տեղ։ Կը հաւատամ, որ իմ աշխատանքներս պատմաբաններուն համար նիւթ կրնան ծառայել։ Այս գործս պիտի շարունակեմ, մինչեւ այն ատեն, որ ֆիզիքապէս կարողութիւն ունիմ։
-Վերջերս Վրաստանի հանդէպ հետաքրքրութիւն ունիս։ Ինչէ՞ն կու գայ ատիկա։
Հետաքրքրական է, քանի որ հոն հայեր կ՚ապրին, տարբեր ազգեր կ՚ապրին։ Ոչ միայն Վրաստան, այլեւ Թուրքիա տակաւին շատ բան կայ աշխատելու՝ նկարահանելու։ Օրինակ կ՚ուզեմ երթալ Տիգրանակերտը նկարել։ Ուր որ պիտի երթամ, պէտք է նուազագոյնը մէկ ամիս մնամ։ Խնդիրը կեցութիւնը նիւթապէս ապահովելն է։ Ես տակաւին բախտաւոր եմ, որ թերթի համար կ՚աշխատիմ, ցուցահանդէսներ կ՚ընեմ, նկարներս կը վաճառեմ։ Լաւագոյն ձեւը, տարին մէկ անգամ ծրագրելն ու ազատ աշխատիլն է, սակայն պէտք է ֆինանսաւորուի, որպէսզի կարենաս հանգիստ աշխատիլ։ Դժուարութիւններու կողքին, անշուշտ նաեւ կ՚ըսեմ, որ բախտաւոր եմ, քանի որ երկու համաշխարհային մրցանակներ ստացայ։ Բախտաւոր եմ, որ կինս արուեստագէտ է եւ կը հասկնայ զիս։ Կինս արհեստավարժ պարուհի է, Հայաստանէն է, գացած է Ֆրանսա եւ հոն հիմնած ՝ «Երազ» պարախումբը։ Ես իրեն Ֆրանսայի մէջ ծանօթացայ։ Կը ցանկայի, որ հիմնադրամ մը ըլլար, որպէսզի կարենար տարեկան ծրագիրներս հովանաւորել, եւ աւելի կատարեալ ձեւով կարենայի աշխատանքս կազմակերպել՝ տարին չորս «ռեփորթաժ» ընել եւ անշուշտ եւ ցուցահանդէսներ բանալ։
-Վերջին խօսք ի՞նչ կ՚ըսես «Ապագայ»ի մեր ընթերցողներուն։
Պէտք է քաջալերեն մեր արուեստագէտները, մեր գրողները, մշակոյթի մարդիկը։ Չսպասեն, որ այս մարդիկը տառապանքով հասնին տեղ մը եւ յետոյ զիրենք գովաբանեն։ Պէտք է օգնեն, քանի որ ազգի մը արիւնը, արմատը արուեստագէտներն են։ Անոնք են, որ կը տարածեն մեր մշակոյթը եւ մատուցեն իրականութիւնները։
Սագօ Արեան
