Արդի պոլսահայ բանաստեղծութիւն ըսելով կը հասկնանք այն շարժումը, որ հակադրուելով աւանդական բանաստեղծութեան, փորձեց ձերբազատիլ բովանդակային, ոճային եւ լեզուական նախկին կառոյցներէն, յենուելով մտքերու պարզութեան, տրամաբանօրէն կապակցուած շարահիւսութեան՝ ապաւինելով գրողի միտքին, լեզուի ազատութեան, նոյնիսկ առանց կէտադրական նշաններու կամ գլխագիրներու: Թէեւ միտումներ կամ փորձեր կ’ըլլան տակաւին, ձեւի առումով, աւանդականին նմանելու, սակայն ընդհանուր առմամբ յստակ է, որ այսօր բանաստեղծութիւնը ինքզինք ազատ գրելաոճին մէջ կը դրսեւորէ:
Խորքին մէջ գրական այս շարժումը սկիզբ առաւ 1960-1970 թուականներուն, հետեւելով յետպատերազմեան եւրոպական արուեստին ու գրականութեան մէջ սկսած արդիական այն շարժումին, որ ազդեցութիւնը կը կրէր նորագոյն հոսանքներու՝ գերիրապաշտութեան (սիւռէալիզմ), տատաիզմի, անհեթեթութեան (ապսուրտ) եւ գոյութենապաշտութեան (էկզիստենցիալիզմ)1:
Մինչ Եւրոպայի համար արդէն իսկ տարածուած ձեւ դարձած էր այս ոճով բանաստեղծութիւններ հրամցնելը, հայ բանաստեղծութեան համար այդ շարժումը տեղի ունեցաւ Պոլսոյ մէջ:
Պոլսահայ բանաստեղծութիւնը զարգացման երկու շրջան ապրեցաւ. 1924-1930-ի վերջերը՝ առաջին փուլ, ապա՝ 40-50-ական եւ հետագայ տարիները:
1922-23-ին պոլսահայ բանաստեղծներ քեմալական խստութիւններէն վախցած, գրեթէ չգրեցին: Եղած գրականութիւնը որակուեցաւ՝«խոպան մը՝ ուր տեղ-տեղ կանաչութիւններ կ’ընձիւղին հին սերմերէ, վատոյժ եւ անգոյն2»: Այս մասին «Համայնապատկեր Հանրապետական Շրջանի Իսթանպուլահայ Գրական Շարժումին» հեղինակ, խմբագիր, արձակագիր Վարդան Կոմիկեան կþըսէ.
«… յետպատերազմեան խլրտուն հորիզոններուն առջեւ մենք զմեզ կը գտնենք լլկիչ առանձնութեան մը մէջ: Գեղարուեստական գետնի վրայ այս մեծ ոստանին մէջ, չկան այլեւս կուռքեր, որոնց մեհեաններուն ճամբան ուխտատեղի դառնայ արուեստի հաւատաւորներուն3»: Ու այս վիճակը երկարեցաւ մինչեւ 30-ականի վերջերը:
Երկրորդ շրջանին՝ 30-ական թուականներու վերջերէն մինչեւ 40-ականներ, թրքական բանաստեղծութեան եւ անոր օրինակով ալ պոլսահայ բանաստեղծութեան մէջ տեղի ունեցան հետաքրքրական շարժումներ: Այս սերունդը, որ դժգոհ էր հին սերունդէն, գրական լճացումէն, ձգտեցաւ նորարարութիւն մտցնել ձեւի եւ խորքի առումով: Շուտով 40-ականներուն, այս նոր սերունդը շարժման գլուխը հանդիսացաւ:
Այս նոր շարժման ռահվիրաներն էին Կարպիս Ճանճիկեան, Հայկազուն Գալուստեան, Անդան Էօզէր, Երուանդ Կոպէլեան, Արամ Փեհլիվանեան, Խաչիկ Ամիրեան, Զահրատ, Զարեհ Խրախունի եւ ուրիշներ:
Պոլսահայ բանաստեղծութեան նոր դպրոցի հիմնադիրները կամ նախակարապետները համարուող բանաստեղծներ Կարպիս Ճանճիկեանն ու Հայկազուն Գալուստեանը «Պալքըս» 1942 հատորին յառաջաբանին մէջ թրքերէն լեզուով այսպէս կը ձեւակերպեն իրապաշտ բանաստեղծութեան իրենց ըմբռնումները.
«Այն համոզումը ունինք, թէ գեղեցկութիւնը՝ զոր կը կարծենք գտնել չափի, յանգի նման թմրեցուցիչ տարրերու մէջ, միմիայն թելադրանքի բնոյթը ունի: Իրապաշտութեան խոտոր կը համեմատին չափը եւ յանգը, անոր համար որ լեզուն անբնական կը դարձնեն: Ամէն պարագայի այս անբնականութիւնը միայն լեզուի մէջ չէ, այլ գործին բանաստեղծականութեան մէջ ի յայտ կու գայ: Կը կրկնենք. նմանութիւններու, չափազանցութիւններու նման կարգ մը աճպարարութիւններ այս վնասակար մտայնութիւնը բերած են բանաստեղծութեան: Իրապաշտը ընկերային եղելութիւնը ցոյց կու տայ այնպէս, ինչպէս որ է4»:
Այսպիսով իսթանպուլահայ նորարարութեան բնորոշ յատկանիշը առարկայականութիւնն եղաւ, առարկայականութիւնը թէ՛ բանաստեղծութեան, եւ թէ արձակի մէջ, սովորական առարկաները մարմնաւորելու, անձնաւորելու ու կեանք ու ոգի ներշնչելու կարողականութեամբ ու արուեստի նուրբ ճաշակով ստեղծելու այլաբանական գրական գործեր, հեռանալով զգացականութենէ, ճոռոմաբանութենէ, ձեւապաշտութենէ ու պահպանողականութենէ:
ԶԱՀՐԱՏԸ, ՈՐՊԷՍ ՊՈԼՍԱՀԱՅ ՆՈՐԱՐԱՐ ՇԱՐԺՈՒՄԻ ԴՐՕՇԱԿԻՐ
Զահրատ իր գրական ըմբռնումով հաւատարիմ հետեւորդը եղաւ Ճանճիկեան-Գալուստեան-Ա. Շաւարշ երրորդութեան: Երեւանի մէջ իր առաջին բանաստեղծութեան ժողովածուն՝ «Մեծ Քաղաքը» յայտնի դարձաւ Ալ. Թօփճեանի նախաձեռնութեամբ: Առաջին գիրքով իսկ Զահրատ զարմանք պիտի առթէր բոլորին՝ քերթելու իւրայատուկ եղանակով մը, որ կը խախտէր գրական ընկալեալ կառոյցները ու շեշտը կը դնէր իմաստալից եւ պարզ բառախաղերու վրայ: Կ’անտեսէր թէ՛ կէտադրութիւն, թէ՛ տաղաչափական կանոններ: Երբեմն նոյնիսկ ամբողջ քերթուած մը կը հիւսէր՝ առանց մէկ անգամ իսկ բայ գործածելու, ինչպէս, օրինակ՝ «Մտերմութեան Համար» քերթուածին մէջ.
Ես քեզի դուն
Դուն ինծի դուն
Եսով- դունով
Տեղով տունով- տունով տեղով
Դուք մեզի մենք- մենք ձեզի դուք
Շաքար համով- սուրճի հոտով
Համով հոտով
Իրարու տուն
Իրարու դուն
Ես քեզի դուն- դուն ինծի դուն
Մտերմութիւն
Ահաւասիկ բանաստեղծութիւն մը, որուն մէջ բայ չկայ, բայց կառոյց կայ, կշռոյթ կայ, ինքնատիպ յօրինուածք կայ, քիչ բառերով ամբողջ միտք մը արտայայտելու ստեղծումը կայ:
Շատ շատեր անկասկած, ինչպէս ամէն բանի սկիզբի պարագային, դէմ պիտի ըլլային այս ինքնատիպ շարժումին, նոյնիսկ գրագէտ Գեղամ Սեւան, Զահրատի դպրոցական դասընկերը, Երեւանի մէջ կարդալէ ետք անոր կարգ մը բանաստեղծութիւնները պիտի գոչէր. «Մեծարենցէն, Թէքէեանէն ու Զարիֆեանէն ետք՝ ա՞յս պիտի ըլլար պոլսահայ բանաստեղծութեան ուղին… (1970)5»:
Զահրատ բոլոր քննադատութիւններուն դիմաց, վերելքն ի վեր մագլցեցաւ: Ո՛չ յուսալքուեցաւ քննադատութիւններուն դիմաց, ոչ ալ աւելորդ խանդավառութեան յանձնուեցաւ: Միշտ իր ներքին կշռոյթը պահած եւ խորհողի ու բանաստեղծի գիտակցութեամբ, ան շարունակեց ներքին մղումով մը իր ստեղծագործական աշխատանքները կատարել: Այս մասին ան վկայութիւն ընելով կþըսէ. «Ես առանց որեւէ յաւակնութեան, գրեթէ խաղի համար սկսայ գրել, բայց ժամանակի մէջ լուրջ գործ դարձաւ կարդացողներուն կողմէ: Որոշ շրջան մը փորձեցի յանգաւոր գրել, բայց արագ հասկցայ՝ աղուոր չէ, իմս չէ: Փոխեցի ուղղութիւնը: Սկսայ պարզ գրել, առանց յանգի: Բայց չկարծէք գրածս բոլորովին անկաշկանդ է, իր ներքին կշռոյթը ունի, ներդաշնակ է, իր ներքին երաժշտութեամբ ու ներքին իմաստներով մէկ բանաստեղծական գրգիռ ունի… Քննադատներուն դիմաց իմ զէնքս իմ խօսքս եղած է… Աստուած եթէ ձիրք տուած է՝ մարդիկ չեն կրնար խլել զայն6»:
Զահրատեան քերթողութեան առընթեր սկիզբը քննադատաբար մօտեցող Գեղամ Սեւան, հետագային, սակայն, այլ ըմբռնումով կը մօտենայ անոր բանաստեղծութիւններուն, հաստատելով թէ «Զահրատ պարզ, սովորական, առօրեայ, շատ անգամ նոյնիսկ անկարեւոր թուացող ճշմարտութիւնների երգիչ է, ճշմարտութիւններ սակայն, որոնք զարմանալիօրէն մեր առջեւ միանգամից ծառանում են իրենց մինչեւ այդ անյայտ կողմերով, որով, ինչ խօսք, պարտադրում են իրենց գեղեցիկ լինելը… 7»: Վահէ Օշական նոյնպէս Զահրատի քերթողական արուեստին մասին իր ուսումնասիրութեան մէջ կը հաստատէ. «Կայ զահրատեան աշխարհ մը՝ զանազանելի ուրիշներէ, ինքն իր մէջ օրկանական կապերով պրկուած, կայ գաղափարներու կառոյց ու ցանց8»:
Զահրատ ներշնչեց շատերը, ու շատեր հետեւելով իր քերթողութեան ոճին ստեղծեցին ու տակաւին կը ստեղծագործեն, հաւատալով որ կարելի է գեղեցիկ արուեստի գործ ներկայացնել նաեւ ազատ ձեւին եւ խորքին դիմելով ու ատիկա երբեք չի ստորացներ քերթողութեան արուեստը: Եթէ ժամանակին խորքային առումով որոշ բառեր թապու կը համարուէին, այսօր բանաստեղծը ազատ է իր միտքերը ի՛ր ուզած բառերով արտայայտելու: Լեզուն ազատ է այսօր ամէն տեսակի կաշկանդումներէ: Համաշխարհայնացումի այս դարուս մէջ, երբ մշակոյթներու փոխանակումը շատ աւելի դիւրին է եւ ընկալելի, հայ գրականութիւնը եւս համահունչ պէտք է մնայ իր ժամանակին: Քերթողութեան արուեստին մէջ գլխաւորը այն է, որ «քերթուած մը ըլլայ հունտի պէս, որ երբ աւարտի չաւարտի, ծիլ տայ վերապրի մեզի հետ9»:
Աղբիւրներ.-
* Աբրահամեան Կ., Ժամանակակից իսթանպուլահայ գրողներ, հատոր Ա., գրական մրցանակի հրատ. Անթիլիաս 2004:
* Գաբրիէլեան Վ., Սփիւռքահայ Գրականութիւն, ԵՊՀ հրատ. Եր., 1987:
* Զահրատ, Եկեր եմ կþերթամ այսպէս- որո՞ւ ինչ, Իսթանպուլ 2012:
* Զահրատ, բանաստեղծութիւններ, հատոր Բ., Արաս Հրատ., Սթանպուլ, 2006:
* Համայնապատկեր հանրապետական շրջանի իսթանպուլահայ գրականութեան, Արամեան սանուց միութեան հրատ., Իսթանպուլ, 1957:
* Սեւան Գ., Սփիւռքահայ գրականութեան պատմութեան ուրուագծեր (1946 – 1985), Եր., 1997:
1.- Գաբրիէլեան Վ., Սփիւռքահայ Գրականութիւն, ԵՊՀ հրատ. Եր., 1987, էջ 299:
2.- Համայնապատկեր հանրապետական շրջանի իսթանպուլահայ գրականութեան, Արամեան սանուց միութեան հրատ., Իսթանպուլ, 1957, էջ 3:
3.- Նոյն տեղը:
4.- Աբրահամեան Կ., Ժամանակակից իսթանպուլահայ գրողներ, հատոր Ա., գրական մրցանակի հրատ. Անթիլիաս 2004, էջ 54:
5.- Աբրահամեան Կ., նոյն տեղը, էջ 24:
6.- Նոյն տեղը, էջ 231:
7.- Սեւան Գ., Սփիւռքահայ գրականութեան պատմութեան ուրուագծեր (1946 – 1985), Եր., 1997, էջ 286:
8.- Զահրատ, Եկեր եմ կþերթամ այսպէս- որո՞ւ ինչ, Իսթանպուլ 2012, էջ 149:
9.- Զահրատ, բանաստեղծութիւններ, հատոր Բ., Սթանպուլ, 2006, էջ 284:
Սօսի Միշոյեան–Տապպաղեան
