ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ – ՌՈՄԱՆՈՍ ՄԵԼԻՔԵԱՆ

ՌՈՄԱՆՈՍ ՄԵԼԻՔԵԱՆ

1883-1935

Սամուէլ Քէօշկէրեան

Արեւելահայ երաժշտութեան պատմութեան մէջ առանձնայատուկ տեղն ունի արուեստի նուիրեալ երաժիշտ Ռոմանոս Մելիքեանի անունը. յատկապէս որպէս հիմնադիրը Երեւանի Պետական կոնսերվատորիային (Երաժշտանոցին):

Ռոմանոս Մելիքեան ծնած է 1883, Հոկտեմբեր 1-ին Հիւսիսային Կովկասի Ռուսական Կայսրութեան Դաղստանի Ղզլար քաղաքը: Նախնական կրթութիւնը ստացած է ծննդավայրի ծխական դպրոցին մէջ:  Հօր մահէն ետք, մայրը զինք կ’ուղարկէ Նոր Նախիջեւանի եօթնամեայ «Թեմական դպրոց»ը: Այնտեղ իր երաժշտութեան  ուսուցիչն է եղած Գէորգ Սրկ. Չէօրեքճեանը (յետագային 1945-1954 Գէորգ  Զ. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս), որուն հսկողութեան ներքոյ ուսումնասիրած է հայկական ձայնագրութիւնն ու հոգեւոր երաժշտութիւնը: 12-13 տարեկանին որպէս խումբի լաւ մենակատար կը դառնայ ուսուցիչին օգնական փոխարինող:  Ան իր մասնակցութիւնը կը բերէ նաեւ ապագայ կաթողիկոս Գէորգ Չէօրեքճեանի Նոր Նախիջեւանի Ս. Խաչ եկեղեցւոյ ղեկավարած երգչախումբին (Ս.Խաչ եկեղեցին կառուցուած է 1786-1792 թուականներուն): Այսպէս է անդրադարձած վերջինիս յետագային գործընկեր Ազատ Մանուկեանը իր յուշերուն մէջ՝

«Շատ գոհ էր իր ուսուցիչ  Չէօրեքճեանից»:

• «Ես նրանից շատ բան սովորեցի. գիտնական մարդ է,- ասում էր նա,- շատ գրուածքներ ունի, այդ թւում պատարագ, բայց առանձնապէս սիրում է Եկմալեանի պատարագը»:

(Ազատ Մանուկեան, Յուշեր Ռոմանոս Մելիքեանի մասին:  «Իմ ծանօթութիւնը Ռոմանոս Մելիքեանի հետ:  Ռոմանոս Մելիքեան, Յօդուածներ, Նամակներ, Յուշեր, Երեւան 1977 էջ 129):

Աշակերտական տարիներուն Ռ.Մելիքեան գրած է երգեր, ռոմանսներ, երաժշտական հատուածներ թատերական ներկայացումներու յատկապէս «Ժանօ–Ժաննետա»  օփերէթի համար, որմէ հատուածներ լոյս տեսած  են «Արշալոյս» եւ «Յոյս» պարբերականներուն մէջ:

1900-ի ամռանը Ղզլարի մէջ Ռ. Մելիքեանի  ղեկավարած երգչախումբը հանդէս կու գայ անդրանիկ  համերգով, ուր յայտագրին մաս կազմած են ազգային ու հայրենասիրական երգեր: Նոյն թուականին ան կը ստանձնէ Ս. Գէորգ եկեղեցւոյ երգչախումբի ղեկավարի պաշտօնը :

(Նոր Նախիջեւան կամ Դոնի Նախիջեւանը Դոնի Ռոստով ռուսական  քաղաքին մէջ հայաբնակ շրջան է հիմնուած 1779-ին Եկատերինա  Բ. ձարուհիին կողմէ:  Նախապէս ան կոչուած է Նախիջեւան սակայն 1838-ին Երեւանի նահանգ Նախիջեւանէն տարբերելու համար վերանուանուած  է Նոր Նախիջեւան: Տուեալ գաղութի կազմաւորման իրենց ներդրումն են ունեցած ինչպիսիք՝ Գէորգ Զ. Չէօրեքճեանը, Յովսէփ Արք. Եպս. Արղութեանը, Յարութիւն Ալամդարեանը, Ռափայէլ Պատկանեանը, Միքայէլ Նալբանդեանը, Սիմոն Վրացեանը, Ալեքսանդր Միասնիկեանը, Սարգիս Լուկաշինը, Մարտիրոս Սարեանը, Մարիետա Շահինեանը եւ ուրիշներ):

(Նոր Նախիջեւանի Ս. Գէորգ փայտեայ եկեղեցին կառուցուած է 1783-ին եւ 1787-ին  լրիւ աւարտելէ ետք օծուած Յովսէփ Արք. Եպս. Արղութեանի կողմէ: Վերջինս 1800-ին Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս ընտրուած է սակայն,  նախքան օծուիլը Թիֆլիսէն Էջմիածինի ճանապարհին վախճանած է: 19-րդ դարուն եկեղեցւոյ կից աւելցուած է զանգակատունը ապա 1852-1853 եւ 1892  թուականներուն նորոգուելէ վերջ 1930-ին եկեղեցին կը փակուի ապա ամբողջովին  կը քանդուի:  2001-ին նոյն եկեղեցւոյ տեղ կը կառուցուի Ս.Յարութիւն եկեղեցին):  1902-ին Ռ. Մելիքեան կաւարտէ Նոր Նախիջեւանի «Թեմական դպրոց»ը:  Նոյն տարին յայտնի դերասանուհի Սիրանոյշը երբ իր խումբով Նոր Նախիջեւան կու գայ ներկայացումներ տալու.  Վերջինս Արման Սիլվեսթրի եւ Էօժէն Մօրանի «Իզէիլ»  ներկայացման համար, դերասան Իսահակ Ալիխանեանի միջոցով, կը դիմէ Ռ. Մելիքեանին երաժշտական հատուածներ գրելու:  Մելիքեանի յօրինած նուագները այնպիսի տպաւորութիւն են թողած ներկաներուն, որ ներկայացումէն անմիջապէս վերջ   Սիրանոյշը համբուրելով Ռոմանոսի ճակատը կը յորդորէ վերջինիս երաժշտութեան նուիրուիլ:  Այսպէս 1902-ին Ռ. Մելիքեան կ’ընդունուի Ռոստովի երաժշտական ուսումնարանը ապա զայն աւարտելէ ետք 1905-ին կը մեկնի Մոսկուա երաժշտական բարձրագոյն կրթութիւն ստանալու:  Սկզբնական շրջանին անձնական դասեր կը ստանայ Միխայիլ Իպոլոդով-Իվանովի մօտ (վերջինս կամաւոր  կերպով զբաղած է), իսկ աւելի ուշ 1907-1908-ի ուսումնական տարեշրջանին կը յաճախէ Մոսկուայի ժողովրդական երաժշտանոցը ուր կ’աշակերտի Բոլեսլավ Եարովսկիի ու Սէրկէյ Իվանովիչ Տանեիեւին:  Ուսման առ ընդէր կը ղեկավարէ Լազարեան Ճեմարանի երգչախումբը մշակելով հայկական ժողովրդական երգեր ու հանդէս կու գայ Մոսկուայի ազնուականներու ակումբի դահլիճին մէջ տեղի ունեցած աշակերտական երեկոյթին:  Դժբախտաբար նիւթական ծանր պայմաններուն ու յատկապէս առողջական վիճակին պատճառով, բժիշկներու խորհուրդով կը ստիպուի ընդհատել ուսումը ու վերադառնալ Կովկաս:  1908-ին  կը հրաւիրուի Թիֆլիսի «Յովնանեան օրիորդաց դպրոց»ը որպէս երաժշտութեան ուսուցիչ, ուր կը պաշտօնավարէ երկու տարի:  Նոյն թուականին Թիֆլիսի մէջ Ազատ Մանուկեանին հետ կը հիմնէ «Երաժշտական միութիւն» իր շուրջը համախմբելով Կովկասի հայկական դպրոցներու հետ առնչուող երիտասարդ երաժիշտները զբաղուելու համար դպրոցական երաժշտական դասագիրքերու մշակման աշխատանքով:

1910-1914-ին, ան կը շարունակէ երաժշտական կրթութիւնը Պետերպուրկի երաժշտանոցին մէջ՝  բազմաձայնութեան դասախօս Վասիլի Կալաֆատիի և գործիքաւորման դասախօս Միխայիլ Շտեյնբերգի մօտ  ու միաժամանակ կը ստանձնէ հայոց եկեղեցւոյ խմբավարի պաշտօնը:    1912-ին Պետերպուրկի մէջ  կը հրատարակէ «Աշնան երգ» եւ «Վարդը» նուիրուած Մակար Եկմալեանի յիշատակին: Ռ. Մելիքեան, Մակար Եկմալեանի մահուան տասնամեակի առիթով «Թատրոն եւ Երաժշտութիւն» հանդէսի իր յօդուածին մէջ այպէս է արտայայտուած՝ «Ճշմարիտ չէ որ նա մեռել է, նա չի մեռել եւ չի էլ կարող մեռնել – նա կենդան է, նա ապրում է այն հմայիչ ձայների եթերում, որ մեզ թողել է ժառանգութիւն:  Անմահ է Մակար Եկմալեան, ինչպէս անմահ, յաւիտենական է գեղեցիկը միայն»:

(Ռոմանոս Մելիքեան, «Մակար Եկմալեանի Յիշատակին», Թատրոն  եւ Երաժշտութիւն հանդէս, No.55 Մայիս-Յունիս, Բաքու 1915 էջ 6-7)

Պետերպուրկի մէջ կը ծանօթանայ Ալեքսանդր Սպենդիարեանին:  Ռ. Մելիքեան իր յուշերուն մէջ կը գրէ՝ «Ալ. Աֆանասի Սպենդիարեանի հետ ծանօթացայ 1912 թ., Պետերբուրգում, երբ դեռ կոնսերվադորիայի ուսանող էի, իսկ նա արդէն պսակուած էր փառքով: […..]:  Երկրորդ անգամ մենք հանդիպեցինք Թիֆլիսի կայարանում 1915 թ., երբ նա եկել էր Թիֆլիսի հայ երաժիշտների ընկերութեան հրաւէրով իր ստեղծագործութիւններից համերգ տալու: Նրա երկերից  բաղկացած սիմֆոնիկ համերգը տեղի ունեցաւ եւ վերածուեց մի պայծառ տոնախմբութեան: […..] ծանօթացրի մի հմայիչ անձնավորութեան՝ բանաստեղծ Յովհաննէս Թումանեանի հետ:  Բանաստեղծը եւ կոմպոզիտորը իսկոյն մղուեցին միմիանց:  Թումանեանը կարդաց իր «Փարվանա» լեգենդը՝ որն այն աստիճան ցնցեց Սպենդիարեանին, որ նա սկսեց երազել այդ թեմայով օպերա գրելու մասին: […..] Սակայն Սպենդիարեանը այդ թեմայից հրաժարուեց եւ նախընտրեց  «Թմկաբերդի առումը», այսինքն այն պոեմը, որ յետագայում վերածուեց «Ալմաստ» օպերայի»:

(Ռոմանոս Մելիքեան, Յուշեր Ա.Սպենդիարյանի մասին:  Ռոմանոս Մելիքեան, Յօդվածներ, Նամակներ, Յուշեր, Երեւան 1977 էջ 213-214):

1915-ին Ռ. Մելիքեան ուսումը աւարտելէ ետք կը վերադառնայ Թիֆլիս ու կը ձգտի կազմել «Հայ երաժշտական հրատարակչական ֆոնդ»  հրատարակութեան յանձնելու Մակար Եկմալեանի, Կարա-Մուրզայի, Չէօրեքճեանի ու Կոմիտասի   ստեղծագործութիւնները:  1916-ին կ’ուղեւորուի Վանի շրջանը, Պիթլիս, ու Մուշ մօտէն լսելու ու զգալու համար հայ ժողովուրդի երգն ու տառապանքը :  Վերադառնալէն ետք, ան իր հոգեկան տխուր տպաւորութիւնները կ’արձագանգէ «Զմրուխտ» եւ «Զառ-Վառ» քնարական երգերու յօրինումներու շարանին մէջ:  1920-ին Թիֆլիսի երաժշտանոցի փոքր դահլիճին մէջ տեղի կունենայ Ռ. Մելիքեանի հեղինակային անդրանիկ համերգը:   Յայտագրին հանդէս են եկած Արուս Բաբալեանը (քնարական սօփրանօ),  Զապիլսկին (թէնօր) կատարելով հեղինակի «Աշնան տողեր» շարքէն եւ ռոմանսներ նուագակցութեամբ հեղինակին: Սոյն միջոցառման հանդէս է եկած նաեւ դերասան Իսահակ Ալիխանեանը, իւրաքանչիւր կատարումէ առաջ ընթերցելով երգի բանաստեղծութիւնը:   Ռոմանոս Մելիքեան իր յօրինած ռոմանսներով (վիպական) ի յայտ է բերած հայ սենակային  երաժշտութեան ձայնային (վոքալ) ինքնուրոյն ոճը դառնալով հայ ռոմանսի ստեղծողը:  Ռ. Մելիքեանը առաջին հայ երաժիշտն է եղած ազգային երաժշտական արուեստին մէջ ներմուծած հայկական բանաստեղծութեան նմոյշները Յ. Թումանեանէն, Ա.Իսահակեանէն, Վ. Տէրեանէն, Ա. Խնկոյանէն ու Դ. Դէմիրճանէն: 1921 թուականին Հայաստանի կառավարութիւնը Ռ. Մելիքեանին կը հրաւիրէ Երեւան՝ հիմնելու երաժշտանոց:  Առաջին շրջանին տուեալ երաժշտանոցը կը կոչուի «Երեւանի Պետական Սդուտիա» (արուեստանոց),  որմէ երկու տարի վերջ 1923-ին նոյն ինքն Ռ. Մելիքեանի նախաձեռնութեամբ կը հիմնուի Երեւանի Պետական կոնսերվատորիան  (երաժշտանոցը), աւելի ուշ վերանուանուելով Երեւանի Կոմիտասի անուան պետական երաժշտանոց, իսկ «Ստուդիան» 1954-ին կը կոչուի Ռոմանոս Մելիքեանի անուան պետական ուսումնարան (քոլէջ): Այդ ժամանակամիջոցին ան զբաղուած է եղած  երգչախումբերու կազմակերպչական աշխատանքով:

1924-ի ուսումնական տարեշրջանի վերջաւորութեան Ռոմանոս Մելիքեան հիւանդութեան պատճառով կը հրաժարի վարչականի պաշտօնէն: Նոյն տարուայ Դեկտեմբեր 22-ին, կը նշուի Երաժշտանոցի հիմնադրման երրորդ տարեդարձը:  Այդ առիթով ուսանողութեան կողմէ նուիրուած, երաժշտանոցին մէջ կը զետեղուի Ռոմանոս Մելիքեանի նկարը որպէս հիմնադիր. նկարուած Մարտիրոս Սարեանի կողմէ:

1925-ին Ռ. Մելիքեան կրկին կը զբաղուի կազմակերպչական աշխատանքով ու կը մեկնի Լեռնային Ղարաբաղ, Ստեփանակերտ քաղաքին մէջ  հիմնելու երաժշտական տեխնիկում (գիտարուեստ): 1926-1927-ին կ’աշխատակցի Թիֆլիսի «Հայ Արուեստի Տան» մէջ: Կարճ ժամանակի ընթացքին կը կազմակերպէ քառասուն համերգներ ու իր ղեկավարած երգչախումբի հետ հանդէս կու գայ Կարա-Մուրզայի, Եկմալեանի ու Կոմիտասի ստեղծագործութիւններով:  1927-ին կը վերադառնայ Երեւան ու մաս կը կազմէ երաժշտանոցի ուսուցչական կազմին դասաւանդելու տեսութիւն (Թէօրի):

Այդ շրջանին Ալ. Սպենդիարեանը Երեւան կը գտնուէր կազմակերպելու Երաժշտանոցի անդրանիկ նուագախումբը, որպէս վաղեմի բարեկամներ վերջինս կ’առաջարկէ Ռոմանոսին նոյն բնակարանը ապրիլ: Այստեղ Ռ. Մելիքեան իր մասնակցութիւնն է բերած Սպենդիարեանի «Ալմաստ» օփերայի Երեւանեան  բեմադրութեան աշխատանքներուն:  1932-1933-ին կը նշանակուի Երեւանի նորաստեղծ օփէրայի թատրոնին երաժշտական խորհրդատու:

1933 Յունուար 20-ին «Ալմաստ» օփէրայի Երեւանեան բեմադրութեան բացումը կը կատարուի Օփէրայի շէնքին (Ա. Սպենդիարեան մահացած էր 1928-ին 57 տարեկանին),  իսկ 1939 Փետրուար 22-ին ան կ’անուանուի «Ալեքսանդր Սպենդիարեանի անուան օպերայի եւ բալեդի պետական թատրոն»: («Ալմաստ»ը առաջին անգամ բեմադրուած է 1930-ին Մոսկուայի Մեծ (Բոլշոյ) թատրոնի մէկ այլ թատերասրահին մէջ):

Ռ. Մելիքեանը ըլլալով ժամանակակիցը Կոմիտաս վրդ.ի, շատ զգոյշ է եղած իր յօրինումներուն  մէջ:  Կոմիտասի մօտ երգը որպէս երաժշտական արուեստի ոճ-ուղղութիւն հասած էր գեղարուեստական կատարելութեան իսկ Ռոմանոսի համար շարունակելու էր այդ ուղղութիւնը նոր շառաւիղներով, ու այս մասին   ալ ան յաճախ կրկներ է Դանիէլ Վարուժանի հետեւեալ խօսքը՝ «ժայռին զարնել քնարը, երբ ան մեծ չէ»:

1935 Մարտ 30-ին 51 տարեկանին Թիֆլիսի մէջ կը մահանայ հայ երաժշտութեան քնարական արուեստի լաւագոյն ներկայացուցիչներէն Ռոմանոս Մելիքեանը: Նոյն թուականի Ապրիլ 4-ին մեծ երաժիշտին մարմինը Երեւանի մէջ կը յանձնուի հողին:

«Քանի դեռ հայ ժողովուրդը կունենայ երգ ու երաժշտութիւն, մենք միշտ կը լսենք Ռոմանոսի սրտի տրոփիւնը, եւ այնքան կապրի գեղեցիկ հնչիւնների այդ սրտագին վարպետը»:

Ստեփան Զօրեան

(Ստեփան Զորեան, Ռոմանոսը:  Հուշեր Ռոմանոս Մելիքեանի մասին:  Ռոմանոս Մելիքեան, Յօդուածներ, Նամակներ, Յուշեր, Երեւան 1977 էջ 101):

Ռոմանոս Մելիքեանի ստեղծագործութիւնները յատուկ տեղն ունին  հայ երաժշտութեան մշակոյթի գանձարանին  մէջ:  Թէեւ  ըլլալով սակաւաթիւ, որակապէս  ունին գեղարուեստական բարձրորակ արժէք:  Դժբախտաբար հրատարակուածներու թիւը մեծ չեն եղած, ու շատերը մինչեւ օրս ալ կը մնան ձեռագիր վիճակի մէջ:  Ռոմանսներէն մի քանին առանցին հրատարակուած են տարբեր ժամանակներու մէջ:

Ստորեւ ներկայացնելու ենք այն ամբողջական շարանները որոնք հրատարակուած են հեղինակի  կենդանութեան ու մահէն վերջ:

Ռ. Մելիքեանն  իր երգերուն համար օգտագործած է իրեն ժամանակակից   գրողներու բանաստեղծութիւնները, ինչպիսիք՝ Յ. Թումանեանը, Ա. Խնկոյեանը, Հ. Աղաբաբին, Ա. Իսահակեանը, Վահան Տէրեանը ,Դ. Դէմիրջեանը, եւ Գ. Քեալաշեանը:

1.Opus I «Երկու երգ», Աշնան երգը, Վարդը, Պետերպուրկ 1912:

2. Opus II «Երկու երգ», Ուռենի, Անջաում, Պետերպուրկ 1913:

3. «Հայ ժողովրդական երգեր», Էսկիզներ (ուրուագիծեր) առաջին շարք, Կոտուկէս, Լուսնակն անոյշ, Անձեւն եկաւ, Ինչո՞ւ բինգեօլը մտար, Աղջկէ՛րք պար բռնեցէք, Մանի-մանի ճախարակ, Արի Մանան, Լայպցիգ 1913:

4. «Երաժշտական Այբենարան», դասագիրք երգ-ձայնագրութեան, առաջին մաս (դիատոնիզմ) (երաժշտական ձայնաստիճաններ), կազմեցին Ռոմանոս Մելիքեան եւ Ազատ Մանուկեան: Պետերպուրկ 1913:

5. «Դպրոցական երգեր», առաջին մաս, ժողովածու մանկական երգերի, Երեւան 1929:

6. «Աշնան տողեր», Ցրտահար – Հողմավար, տպագրուած Գարեգին Լեւոնեանի «Գեղարուեստ» հանդէսի մէջ, 1908 թիւ 2, Թիֆլիս:

7. «Սօնետ», Արդեօք նորից երազներն են թափառում, տպագրուած Գարեգին Լեւոնեանի «Գեղարուեստ» հանդէսի մէջ, 1909 թիւ 3, Թիֆլիս:

8. «Prélude», Յուշեր…Երազներ, դաշնամուրի համար, տպագրուած Գարեգին Լեւոնեանի «Գեղարուեստ» հանդէսի մէջ, 1911 թիւ 4, Թիֆլիս:

9. «Զառ – Վառ», Լալա, Արի՛, Արի,՛ Սիրուն գիշեր, Կարմիր մարջան, Պսակ-Պսակ, Կլոր պար, Դափ դափի դափ, Գիւլ-գիւլի, Աղուէսը, Զընկլիկ, Ծիտիկի սէրը, Ծարկանց ծով, Արտուտիկ, Լուսինն ելաւ, Հա դան դանի, Ա՜խ, ի՞նչ կըլի, Առուն ու աղբիւրը, Ոսկերիչ Ղազար:

Յաւելուած (տարբերակներ)

Լալա, Արի, Արի,՛Պսակ-Պսակ, Էծը ցորեն էր աղում, Աղուէսը, Տի՜վ-տիվ (ծիտիկի սէրը) Արտուտիկ Ոսկերիչ Ղազար:

Հայպետհրատ, Երեւան, 1949:

10. «Զմրուխտի», Սեւ կաքաւիկ, Գիշերն եկաւ, Մանուկն ու ջուրը, Մի լար, Շափաղ կուտաս, Ես Բլբուլ եմ, Ծիլ-ծիլա, Օրօր:

Հայպետհրատ, Երեւան 1961:

11. «Избранные Романсы» (ընտրուած ռոմանսներ), Վարդը, Աշնան երգ, Արի, արի, Սիրուն գիշեր, Պսակ-պսակ, Կլոր պար, Կարմիր մարջան, Գիւլ-գիւլի, Զընկլիկ, Ծաղկանց ծով, Արտուտիկ, Լուսինն ելաւ, Առուն ու աղբիւրը, Ոսկերիչ Ղազար, Վայրի ծաղիկ, Սեւ կաքաւիկ, Գիշերն եկաւ, Մանուկն ու ջուրը, Մի լար, Շափաղ կու տաս, Ես բլբուլ եմ, Ծիլ-ծիլա:

Издательство «Музыка», Москва (Հրատարակչութիւն «Երաժշտութիւն» Մոկուա) 1974:

12. «Ռոմանսներ–Աշնան տողեր», այստեղ ի մի են բերուած հեղինակի վաղ շրջանի ստեղծագործութիւնները, որոնցմէ մի քանին հրատարակուած են առանցին հանդէսներու մէջ: Երեւան, 2009: